(Tạp bút)

 Ngày trước (không biết bây giờ còn thế không?), môn “giảng văn” trong trường phổ thông thường áp dụng phương pháp lôi riêng từng câu, từng đoạn trong tác phẩm ra mà “dần”, dần cho đến khi nào “nhừ tử” thì thôi. Văn vui thì “dần” cho học trò mặt tươi hơn hớn, văn buồn thì “dần” đến nẫu ruột nẫu gan... Ví dụ có thầy giáo giảng câu: “Phong tục Bắc, Nam cũng khác” trong Bình Ngô Đại Cáo của Nguyễn Trãi, thành ra phong tục miền Bắc và miền Nam (ở nước ta)... khác nhau(!). Rồi tán rằng đó chính là đặc điểm, là độc đáo, khác với các nước... thể hiện sự phong phú, đa dạng của nền văn hoá dân tộc ta... (thế có đáng tự hào không cơ chứ?). Giảng” như vậy thì cụ Nguyễn Trãi dẫu đã yên nghỉ ngót sáu trăm năm nay, cũng phải giơ hai tay mà than rằng: “hậu sinh! Ôi hậu sinh...”. Có biết đâu rằng trong câu ấy, “Bắc” chỉ Trung Quốc (bấy giờ là triều đại nhà Minh). Còn “Nam” chỉ nước Đại Việt ta. Hai nước (Bắc, Nam) rõ ràng khác nhau, thì (hà cớ gì) lại xâm lấn nước người ta, đặt nước người ta làm quận huyện (của nước mình).
 
Nhưng có việc này thì rõ là khác nhau thật. Khác như “anh ở đầu sông, em cuối sông”. Ấy là cái việc tên đường ở Hà nội và Sài gòn. Hà nội có việc hai vị (tranh nhau) một con đường. Còn Sài gòn thì hai con đường (tranh nhau) một vị.

 Con đường thường được gọi là “phố nhà binh” ở Hà nội, kéo dài từ đường Trần Phú tới vườn hoa Hàng Đậu là đường Lý Nam Đế ấy, không biết rốt cuộc thuộc về vị nào. Từ khi đặt ra cái tên ấy đến nay, hai vị dưới suối vàng cứ tranh nhau mãi không thôi. Bởi sử ta vốn có đến hai “Lý Nam Đế”. Một vị là Lý Bí (có sách chép là Lý Bôn), người khai sinh ra nước Vạn Xuân, xưng là “Lý Nam Đế”. Vị kia là Lý Phật Tử, vốn cũng bà con họ hàng với vị Lý Bí, sau giành được nước với Triệu Việt Vương, rồi cũng xưng là “Lý Nam Đế”. Vị trước (Lý Bí) thì quang minh chính đại, công lớn trùm đời. Vị sau (Lý Phật Tử) thì cơ hội, gian manh, giành nước bằng cái trò đểu giả, kết cục hèn nhát, để nước rơi vào tay ngoại bang, đến nỗi phải bỏ xác nơi xứ người. Rõ ràng vị trước xứng đáng được ghi tên hơn. Các nhà đặt tên đường chắc cũng “ngụ ý” như thế. Vậy những ai đi trên con đường ấy, hãy “ngầm” hiểu rằng con đường này mang tên vị trước.

 Nhưng tại sao lại cứ “bắt” người ta phải “ngầm” hiểu mới được cơ chứ? Trong khi hãy (làm) như các nhà chép sử kia, thêm vào một chữ nữa, gọi là đường “Tiền Lý Nam Đế” chẳng hạn?

 Ấy là chưa kể (biết đâu) có người cứ khăng khăng không chịu “ngầm” hiểu thì... chắc cũng chẳng thành vấn đề(?)
 
Sài gòn thì ngược lại. Chuyện hai con đường cùng “tranh nhau” một vị nhiều vô kể. Người xưa (rắc rối) có lắm loại tên, nào là tên huý, tên thụy, tên hiệu, tên chức vị, tên bút (bút danh)... Ấy thế mà lại hóa hay, người đời nay cứ thế tha hồ tận dụng cho bằng hết để đặt tên đường, đỡ mất công tìm tòi, tra cứu, phân loại vân vân... Sài gòn rộng lớn có tới hơn một nghìn bẩy trăm con đường, trong khi số lượng danh nhân thì có hạn(?). Không thế lấy đâu ra tên mà đặt(?).

 Bắt đầu từ vị nào cũng được. Ví dụ cụ Trương Công Định. Một tên tuổi lẫy lừng trong buổi đầu kháng chiến chống Pháp. Ấy là tên đầy đủ. Chứ sinh thời, cụ còn được gọi là Trương Định. Thế là (xin mời) cụ gánh đỡ hai con đường. Một là đường Trương Định quận 3, nối từ Kỳ Đồng đến Nguyễn Thị Minh Khai. Một là đường Trương Công Định quận Tân Bình, nối từ đường Trường Chinh đến đường Âu Cơ. Con cháu và những người ngoại quốc, khách du lịch... nếu có lỡ tưởng Trương Công Định và Trương Định là hai cụ khác nhau thì cũng... chẳng thành vấn đề(?), ai bảo lúc đi học không chịu thuộc bài(!)

 Cụ Hoàng Hoa Thám vốn tự mình chỉ có một tên. Song người đời bấy giờ vốn có tục gọi theo chức vị, quan tước... Thế là sinh ra cái “huý” Đề Thám. Tất nhiên cũng mời cụ gánh hộ hai con đường. Đường Hoàng Hoa Thám quận Gò vấp, suốt từ đường Phan Đăng Lưu đến đường Trương Đăng Quế. Đường Đề Thám quận 1, nối từ Phạm Ngũ Lão đến Bến Chương dương. Rốt cuộc đó là một cụ “Thám” hay hai cụ “Thám” thì cũng... chẳng thành vấn đề(?)

 Con đường Trần Hưng Đạo rộng lớn kéo dài từ chợ Bến Thành xuống tít quận 5 thì báo chí Sài gòn đã nói đến nhiều. Bởi Đức Thánh Trần thì không ai dám gọi thẳng tên tục ra mà đặt thêm cho một con đường nữa. Nhưng cứ phải... chia ra làm hai thì mới “hợp cách”. Thế là có đường Trần Hưng Đạo A và đường Trần Hưng Đạo B. Cách “chia” này quả nhiên vừa độc đáo, lại vừa ngộ nghĩnh, có hiệu quả (sư phạm) tức thì. Học trò lập tức liên tưởng tới việc trong lớp có hai em trùng tên, cô giáo bèn thêm một chữ cái vào sau cái tên trùng nhau ấy (ví dụ Hùng A, Hùng B; Thuý A, Thuý B...) cho dễ phân biệt!

 Ấy là tên của các danh nhân, danh tướng. Thôi thì cũng... chẳng thành vấn đề. Nhưng đến tên của các bậc đế vương thì hình như... hơi (bị) có vấn đề đây. Ngày xưa kính trọng nhau, người ta thường kiêng tên “huý” (tên tục), mà gọi nhau bằng tên “tự”, tên “hiệu”... Đến như chúng sinh không có “tự”, “hiệu” gì, thì cũng phải lấy tên người con cả để gọi nhau. Nhất là “huý” của vua mà động đến thì mất đầu, dứt khoát chỉ được gọi bằng “thụy”, bằng “hiệu” mà thôi. Nhưng đấy là chuyện ngày xưa. Chứ bây giờ thì “dân chủ” rồi. Có lôi tên “tục” ra mà mắng nhau cũng còn chẳng sao, huống hồ đem đặt tên đường. Các bậc đế vương cũng không là ngoại lệ. “Huý” hay “hiệu” gì thì cũng là cái tên. Đạo đức tân thời không cần phân biệt kính trọng hay vô lễ trong việc gọi tên làm gì. Có hiểu đó là một vị hay hai vị khác nhau thì cũng... chẳng thành vấn đề. Thế là bậc gần thì có đường Quang Trung, lại có đường Nguyễn Huệ... Bậc xa thì có đường Đinh Tiên Hoàng, lại có đường Đinh Bộ Lĩnh, rồi đường Lê Thái Tổ, đường Lê Lợi... vân vân và... vân vân. Thật khó mà kể ra cho xiết...

Ngẫm cho kỹ lưỡng, cái “tục” ấy của các “nhà” đặt tên đường xem ra cũng có cái “lý”... hay hay. Việc “tận dụng” cả hai loại “tên” của cùng một vị, (biết đâu) lại có tác dụng làm cho số danh nhân, vua chúa... của ta được tăng lên... gấp rưỡi thì sao(?). Thế là (ta) có quyền “khoe” với khách du lịch rằng: “Ối giời! danh nhân nước tôi thì nhiều, nhiều lắm. Không tin cứ việc “đếm” số con đường kia thì biết...”.

 Chuyện về những con đường, (đương nhiên) cũng dài như những con đường kia vậy. Không những thế còn chằng chịt, rắc rối, lắm ngả lôi thôi. Rõ ràng là chẳng có đầu mà cũng chẳng có cuối. Nghĩa là kết thúc ở đâu cũng được, ví dụ kết thúc ở đây chẳng hạn./.

4/2005