Danh họa Bùi Xuân Phái qua đời ngày 24/6/1988, đến nay vừa tròn 23 mùa phượng đỏ. Năm 1996, ông được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học- Nghệ thuật. Cũng vào dịp Đại lễ kỷ niệm ngàn năm Thăng Long- Hà Nội 2010; HĐNDTP  đã quyết định đặt tên phố Bùi Xuân Phái tại khu đô thị mới  Mỹ Đình; để vinh danh ông- một nghệ sĩ tài hoa với tình yêu Hà Nội, đã gắn bó cả sự nghiệp sáng tạo hội họa của mình với Thủ đô yêu quý. Đúng như những lời tâm sự của ông trong tập sách “ Viết dưới đèn dầu” vừa xuất bản năm 2008: “Hà Nội có rất nhiều vẻ đẹp mà mỗi vẻ đẹp lại thích hợp với mỗi người…Về màu sắc nó mang nhiều màu thời gian…Phố cổ, những căn nhà cổ vào tranh rất dễ đẹp…Có nhiều mảng tường tưởng như là bẩn, không phải đâu. Nó rất đẹp đối với những đối tượng biết nhìn thấy, biết khám phá…những loang lổ, những dấu vết thời gian ấy thêm vào óc tưởng tượng của người nghệ sĩ, sẽ tạo ra những cái đẹp bất ngờ”…  

     Có những buổi tối giao thời từ mùa thu nắng vàng óng ả đang chuyển dần sang đầu đông heo may sương mù giăng lãng đãng, thả bộ thong dong qua một góc phố cổ của Thăng Long- Hà Nội ngàn năm văn hiến. Bất chợt, nghe một tiếng đàn dương cầm từ một ô cửa sổ xa lạ sáng đèn, chợt khẽ khàng dừng lại và ngước nhìn lên…ta bỗng thấy thanh thản đến lạ lùng, bởi những âm thanh kia như làm cho mình trong sạch hơn lên, đánh thức dậy không biết bao nhiêu kỷ niệm đẹp đẽ đã đi qua của một thời trai trẻ…Và rồi, tự nhiên tôi nhớ đến họa sĩ Bùi Xuân Phái- nhớ căn nhà số 87 phố Thuốc Bắc - mà đầu những năm 1970 của thế kỷ trước; mấy anh em nghệ sĩ trẻ chúng tôi vẫn thường quây quần tụ hội, tri âm, tri kỷ với ông để vẽ, để học hỏi về nghề mà những lời trò chuyện tâm tình cởi mở của Bùi Xuân Phái, luôn làm cháy bùng lên cảm giác, hoài niệm về tuổi thơ. Về những bông cúc vàng rực mùa thu. Những dạt dào sóng biển trắng xóa của mùa hè. Những dẫy cây cơm nguội chọc trời cao im xé. Những cây bàng khẳng khiu thay lá đỏ vào đông. Những nhành hoa lan, hoa đào, hoa mai đón nàng xuân đến; cũng như gọi dậy trong ta những mơ ước, khát vọng tốt đẹp của con người…từ những bức tranh của ông, trong đó có những góc phố cổ Hà Nội.
     Bùi Xuân Phái Sinh ngày 1/9/1920 tại Hà Nội ( làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, tỉnh Hà Đông cũ)-  địa danh là một làng quê với nghề vẽ tranh khắc gỗ dân gian nổi tiếng. Chính vì thế mà ấn tượng tuổi thơ với những gam màu rực rỡ, những hình vẽ kỳ thú gắn với làng quê Việt Nam đã luôn theo suốt ông trong cuộc đời một nghệ sĩ; tạo nên niềm đam mê hội hoạ ngay từ ngày còn thơ bé. Tốt nghiệp Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khoá 15 ( 1941- 1946), cho đến lúc qua đời- Bùi Xuân Phái đã có ngót nửa thế kỷ gắn bó máu thịt cả đời mình với hội hoạ- mà trong đó, hàng trăm góc phố cổ Hà Nội đã làm nên một cụm từ- “Phái Phố - Phố Phái” nổi tiếng cả trong và ngoài nước.   
     Năm 1996, tròn 8 năm sau khi Bùi Xuân Phái qua đời, t«i vµo thµnh phè Hå ChÝ Minh đúng vào kho¶ng chuyÓn gi÷a hai mïa. Nghe mïa m­a khÐp l¹i vµ më mïa kh« gay g¾t n¾ng. Mét chiÒu chît m­a chît t¹nh nh­ thÕ, ngåi gãc ®­êng Lª Quý §«n cïng d¨m bÈy anh em v¨n nghÖ, trong nhiÒu c©u chuyÖn xoay quanh Sµi Gßn, Hµ Néi; bÊt chît, cã ng­êi nh¾c ®Õn họa sĩ Bïi Xu©n Ph¸i. Tù nhiªn, chóng t«i chuyÓn sang ®Ò tµi Hµ Néi…vµ trong kh«ng khÝ Êy, mét nghÖ sÜ nhiÕp ¶nh, mét b¹n cò thuë hµn vi ®• tÆng t«i tÊm ¶nh cuèi cïng ghi l¹i ch©n dung häa sÜ Bïi Xu©n Ph¸i t¹i Sµi Gßn tr­íc thêi gian «ng qua ®êi. Và rồi, những kỷ niệm từ xa xưa lại hiện về trong ký ức…
       Nhí l¹i nh÷ng năm tháng chiến tranh Êy, trên 40 n¨m ®• tr«i qua. Nh÷ng ngµy m¸y bay Mü nÐm bom miÒn B¾c. Nh÷ng ngµy B52 Hµ Néi - An D­¬ng, Bạch Mai, Khâm Thiªn. Håi ®ã, t«i, häa sÜ- nhà thơ T­êng V©n tõ H¶i Phßng vÒ, nhµ th¬ L­u Quang Vò, häa sÜ Bïi Xu©n Ph¸i, nhµ th¬ Phïng Qu¸n vµ ®¹o diÔn ®iÖn ¶nh TrÇn ThÞnh vÉn lang thang mÊy qu¸n r­îu phè T¹ HiÖn nhËp nho¹ng lªn ®Ìn; cùng dăm bảy anh em Đoàn Kịch Hà Nội. Chóng t«i ngåi nhâm nhi tÝ r­îu “cuèc lñi” vµ mÊy cñ l¹c luéc, gãi l¹c rang. Bïi Xu©n Ph¸i th­êng c­êi nhÑ nhÑ, mÆt öng hång v× töu l­îng «ng vèn rÊt Ýt, chØ ®Ó lÊy vui víi b¹n h÷u th©n t×nh. Nh÷ng khi Êy, «ng hay nãi vÒ héi häa. ¤ng nãi vÒ bét mÇu, vÒ s¬n dÇu, vÒ ch× than, vÒ ký häa, về thiết kế mỹ thuật sân khấu, về chèo vµ minh häa. Nh­ng bao giê «ng còng hay nãi vÒ phè. Vµ qu¶ thËt, phè cæ Hµ Néi ®• g¾n bã m¸u thÞt víi «ng suèt c¶ mét ®êi cÇm bót vÏ. Bëi thÕ, anh em trong giíi vµ c«ng chóng yªu héi häa ViÖt Nam vÉn gäi lµ Ph¸i - Phè hay Phè - Ph¸i. Vµ h×nh nh­, mçi khi nh¾c ®Õn Hµ Néi, cã lÏ kh«ng thể không nhắc đến häa sÜ Bïi Xu©n Ph¸i…H«m nay, khi ngåi gi÷a TP. Hå ChÝ Minh, thÊy anh em, b¹n bÌ, ng­êi l¹, ng­êi quen, ng­êi trong giíi hay ngoµi giíi héi häa lu«n nh¾c ®Õn ông; trong lßng t«i l¹i bõng lªn mét niÒm vui thËt nhá nhoi, b×nh dÞ. Víi riªng t«i, nghÜ vÒ tranh Bïi Xu©n Ph¸i, ngoµi b¶ng mÇu ghi ghi, nâu nâu, xám xám trÇm buån vµ nh÷ng v¹ch s¸ng tr¾ng; t«i cßn rÊt ®am mª d¨m ba nÐt chÊm ph¸ vµ nh÷ng ®èm mÇu da cam nguyªn chÊt rÊt ®çi tµi hoa; đã để l¹i mét c¸i tªn cïng nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt ®Ých thùc cña ông lµ m•i m•i t­¬i xanh, bÊt tö. Bëi t«i ®­îc biÕt ë TP Hå ChÝ Minh, mét trong nh÷ng bøc tranh kh¸ næi tiÕng cña häa sÜ Bïi Xu©n Ph¸i -“Hµ Néi 1946” ®ang ®­îc mét ng­êi yªu héi häa gi÷ g×n rÊt tr©n träng…Cũng những năm tháng đó, những buổi tối mùa đông chuyển gió heo may Hà Nội, tôi cùng nhà thơ Phùng Quán, họa sĩ Bùi Xuân Phái lang thang đến nhà nghệ sĩ điện ảnh Trần Trung Tín  số 7 phố Nguyễn Biểu ở gần Hồ Tây. Anh là diễn viên Xưởng phim truyện Việt Nam, người Nam Bộ tập kết, đã ngoài băm nhưng cứ thích độc thân, chẳng vợ con gì; chuyên môn đóng những vai là Bí thư chi bộ, hay lãnh đạo cơ quan, huyện xã- nghĩa là toàn những nhân vật chính diện. Nhưng rồi do ngẫu hứng, Trần Trung Tín tìm đến với hội hoạ- suốt ngày đêm quay sang bôi vẽ. Vừa vẽ tranh trên các tờ báo đã bỏ đi, hoặc trên bìa sách vở học sinh, trên cả các mảng tường nhà ở- bằng than, bằng bút chì, bút bi, bột màu, rồi cả sơn dầu của anh em hoạ sĩ mang đến cho…Anh vẽ thâu đêm suốt sáng- quên ăn, quên ngủ, vẽ như lên đồng…chỉ với một thể loại là tranh trừu tượng có đề tài tình yêu, mùa thu, chim hòa bình, em và súng. Bốn anh em chúng tôi quây quần vừa ngâm nga thơ phú, vừa vẽ - vừa nhâm nhi chén rượu cuốc lủi, vài hạt lạc rang, lưng cơm rang đỡ đói lòng. Những lúc đó, Bùi Xuân Phái lại hào hứng ký hoạ chân dung tôi, Trần Trung Tín và Phùng Quán; cũng như ông phác hoạ dăm ba nét phố cổ trên bao thuốc lá, trên cả vỏ bao diêm, nghĩa là trên tất cả những gì có thể vẽ được- vì ngày ấy giấy vẽ còn hiếm hơn vàng. Sau này, đến ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước; nghệ sĩ Trần Trung Tín về Sài Gòn- anh lấy vợ, và vẫn vẽ, cả làm thơ rồi đi đạp xích lô- có ngày, anh chở tôi  trên cái xích lô của anh đến nhà bạn bè từ sáng đến đêm…Bây giờ thì các nghệ sĩ Bùi Xuân Phái, Phùng Quán, Trần Trung Tín, Trần Thịnh, Tường Vân, Lưu Quang Vũ đều đã đi xa mãi mãi, thi thoảng có lúc đi qua phố Nguyễn Biểu rẽ ngang vào Quán Thánh- những kỷ niệm vui buồn thời chiến tranh ngày ấy lại hiện về rõ nét trong tôi…
    Vậy là đ• tròn hai mươi ba năm, tõ khi Danh häa Bïi Xu©n Phái qua ®êi. Nh­ng nh÷ng kû niÖm mét thuë hµn vi cã vui vµ buån, cã no vµ ®ãi, cã c¶ vinh vµ nhôc trong niÒm vui s¸ng t¹o bÊt tËn cña ng­êi nghÖ sÜ, vÉn nh­ nh÷ng ngän löa bïng ch¸y lªn trong t«i kh«ng bao giê t¾t. Nh­ nh÷ng bøc tranh Phái- Phè vÉn cßn m•i víi thêi gian, mà Giải thưởng Hồ Chí Minh đã vinh danh ông một cách xứng đáng; một đường phố ghi tên Bùi Xuân Phái bình yên và trân trọng. Và rồi, những nỗi niềm tâm sự của ông về nghề lại luôn vang lên trong tôi, thân thiết hơn bao giờ hết:” Nhà văn không ngày nào không viết, thì trong ngành họa cũng vậy thôi. Phải vẽ hàng ngày. Hình như không vẽ luôn, tay nó “ cứng” ra. Vẽ nhiều, vẽ cho thuần tay để lúc nào cũng thành điêu luyện và thoải mái, ông Henri Matisse vẽ như chơi là vì ông vẽ rất nhiều. Nên hiểu vẽ với tâm hồn nghệ thuật, chứ không phải vẽ nhiều để…kiếm tiền nhiều!”… A