Sau nhiều năm nghiền ngẫm, giảng dạy bài thơ Thu điếu của Nguyễn Khuyến tôi đã có bài viết về hai câu cuối bài thơ này. Bài viết đã được đăng tải  trên Tạp chí Thế giới trong ta số 93, 94 tháng 11,12-2009. Sau đó, tôi được một số bạn đọc, nhất là giáo viên góp ý trao đổi. Sau khi bổ sung tôi muốn được trao đổi lại cùng đồng nghiệp  một cách hiểu mới về 2 câu kết của bài thơ này.

       Trong thể thơ Thất ngôn  bát cú Đường luật, tác giả muốn gửi gắm tâm sự của mình  chủ yếu là nằm trong hai câu kết.

       Trong Đường thi yêu cầu: Mạch kị lộ, ý kị nông; Thi tại ngôn ngoại là thước đo chủ yếu giá trị của thi phẩm và tài năng của nhà thơ.  Với chùm ba bài thơ về mùa thu của Nguyễn Khuyến, có lẽ hai câu kết trong bài: “Thu điếu”, tâm sự của cụ được diễn tả một cách kín đáo và hay hơn cả:

                                      Tựa gối ôm cần lâu chẳng được

                                      Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

      Trong cách hiểu xưa nay của nhiều người, có nhiều bài viết, nhiều giáo viên giảng dạy bài thơ này, khi phân tích 2 câu kết của bài thơ này họ đều chỉ nói qua, hoặc lí giải chưa thấu đáo, nên chưa có sức thuyết phục với ng ười học.

      Trong bài viết này tôi thử mạnh dạn đưa ra một cách lý giải mới, giải mã ý nghĩa hai câu kết nêu trên qua việc so sánh với một câu ca dao cổ,  với cuộc đời và với phong cách của cụ Tam nguyên.

     Trong ca dao cổ của nước ta có câu:

                                      Nước trong cá chẳng ăn mồi

                             Anh đừng câu mà nhọc, bạn đừng ngồi mà khuya.

       Câu ca dao này tôi không phân tích ở góc độ tình yêu trai gái mà chỉ thuần tuý nói về việc đi câu. Một kinh nghiệm khi đi câu cá là: Nước trong (thì) cá chẳng ăn mồi, nên anh đi câu chỉ là một việc vô ích, không có kết quả.

      Câu ca dao trên, cũng như câu Tựa gối ôm cần lâu chẳng được của bài Thu điếu, với mặt “ nước trong veo”  là dấu hiệu báo trước vì sao cá chẳng ăn mồi, vì thế có ôm cần lâu cũng chẳng được. Tất cả  đều có ý “khuyên” người đi câu nên ra về.

      Ngược lại, trong câu Cá đâu đớp động dưới chân bèo ta thấy âm thanh của tiếng cá đớp mồi là âm thanh báo hiệu cho người đi câu là d ưới ao có cá, cá đang đớp mồi, tức là cá đang đói, chủ ý muốn khuyên người đi câu nên ở lại.

        Trong cuộc đời mình, cụ Tam nguyên đã từng diễn ra vài ba lần chuyện ra rồi về, về rồi ra. Cụ đã từng mười năm: “Tựa gối ôm cần”, cụ ra giúp đời như thế cũng có thể gọi là: “lâu” (Từ 1871 đến 1884, trong đó có ba năm về chịu tang) nhưng kết quả thu về: “Chẳng được” bao nhiêu. Cụ đành bất lực trước cuộc đời. Năm 1884, Nguyễn Khuyến sau: “Mười năm gió bụi trở về nhà” (Hoàn gia tác) cụ trở về vườn Bùi ẩn dật mấy năm. Sau đó, vạn bất đắc dĩ cụ lại ra làm gia sư cho gia đình Hoàng Cao Khải. Cuối cùng, cụ lại trở về quê cũ nương thân, rồi trút hơi thở cuối cùng ở đó.

     Ta thật sự cảm thông và chia sẽ về cái tâm sự giằng xé, nỗi trở trăn nên về hay nên ở của một kẻ sỹ sinh bất phùng thời như cụ.

     Trong thơ Nguyễn Khuyến vẫn thường mượn tiếng loài vật để gửi gắm tâm sự trắc ẩn, sâu kín của mình.

    Đó là tiếng ngỗng trời:

                             Mấy chùm trước dậu hoa năm ngoái

                             Một tiếng trên không, ngỗng nước nào.

                                                                             (Thu vịnh)

       Sự thúc dục của tiếng con chim chích choè đã làm xao động tâm tư nhà thơ Nguyễn Khuyến, như hối thúc nhà thơ nên ra về hay nên ở lại:             

                               Văng vẳng tai nghe tiếng chích choè

                             Lặng đi kẻo động khách làng quê.

                             (…) Lại còn giục giã về hay ở

                             Đôi gót phong trần vẫn khoẻ khoe.

                                                                            (Về hay ở)

          Đó là tiếng khắc khoải: “Tiếc xuân … nhớ nước” của chim cuốc:

                             Năm canh máu chảy đêm hè vắng

                             Sáu khắc hồn tan, bóng nguyệt mờ

                             Có phải tiếc xuân mà đứng gọi

                             Hay là nhớ nước vẫn nằm mơ.

                                                                   (Cuốc kêu cảm hứng)

       Rõ ràng qua các âm thanh của loài vật kể trên, ta dễ nhận ra tâm sự của nhà thơ hơn là tiếng cá đớp động dưới chân bèo trong bài thơ Thu điếu. Tiếng cá đớp mồi ở đây không chỉ là một tiếng thu dân giã, thân quen của làng quê, gợi cho ta một hoài niệm đẹp về đất nước, quê hương mà đằng sau âm thanh đó là cả một nỗi niềm sâu kín, khó tả của nhà thơ. Âm thanh này ít có giá trị miêu tả, mà chủ yếu là sự giải bày kín đáo tâm sự sâu lắng của nhà thơ, đó là: Yêu nước, thương nhà nhưng bất lực trước thời cuộc. Tiếng cá đớp mồi phải chăng cũng là tiếng gọi của cuộc đời thúc dục cụ Tam nguyên Yên Đỗ ra giúp dân, giúp nước?

         Hai câu kết của bài thơ Thu điếu, qua hình ảnh người câu cá, qua âm thanh của tiếng cá đớp mồi, ta thấy được tâm sự sâu kín của nhà thơ Nguyễn Khuyến; thấy được sự bất lực của một vị quan triều Nguyễn trước cuộc đời ngang trái; thấy được tấm lòng yêu nước thương dân, cũng như nỗi niềm day dứt, giằng xé trước cái đạo xuất thời - xử thế của một kẻ sỹ./.                           

Trần Quốc Thường

http://thuongyenho.net.ms