Nợ gì không nợ, nợ... miệng! Nghe thô thiển thế nào ấy, nhưng lại là vấn đề nóng mang tính xã hội, đang ngày càng phát triển trong đời sống cộng đồng! Thật vậy! Nợ cái khác, có người mắc có người không, nhưng nợ miệng thì dân ta ngày nay không mấy ai... thoát nợ!
Nợ miệng, thực chất là miệng nợ, tức là cái miệng đã trót ăn của thiên hạ rồi, tức trót nợ rồi, phải lo trả! Đám mừng thọ - ăn, đám cưới - ăn, đám tân gia - ăn... đã đành; bởi vì nó còn có không khí vui mừng của gia chủ cũng như của thực khách. Nhưng cái đám ma lạnh lẽo, buồn thảm là thế, mà cũng ăn được thì thật không thể hiểu nổi! Dựng rạp: ăn, ba ngày: ăn, bốn chín ngày: ăn, trăm ngày: lại ăn! Vậy mà thiên hạ vẫn ăn đấy! Có kẻ cúi mặt ăn; nhưng cũng nhiều người vẫn thản nhiên ngửa mặt cười hô hố, chả bận lòng gì đến chuyện tang gia đan buồn đau nẫu cả ruột gan! Ngày xưa, chuyện như thế chỉ thấy ở làng quê cổ hủ, lạc hậu; nhưng ngày nay thì đâu đâu cũng có; ngay giữa Thủ đô ngàn năm Văn hiến cũng có!
Nợ, hiểu theo cách thông thường, là người nợ có nhu cầu vay, thì người chủ nợ thỏa thuận cho vay. Nhưng nợ miệng thời hiện đại thì khác: người nợ không có nhu cầu ăn, tức không có nhu cầu nợ, vẫn phải ăn, phải nợ! Lại có chuyện không hề nợ, vẫn cứ bị đòi nợ miệng như thường! Mà thậm chí nhiều khi không đòi được (do chủ sơ suất quên không đưa thiếp mời chẳng hạn), thì còn làm mặt hờn dỗi nữa (có hờn dỗi thật, mà cũng có cả hờn dỗi vờ: “may quá, đám ấy họ quên mình!”).
Nói thế, không hẳn không còn những khổ chủ có nhu cầu… nợ miệng: đang chạy việc cho con, đang chạy chức cho bản thân, hoặc kể cả đang lo mất ghế, mất việc; mà có dịp được trả nợ, thì… nhất rồi! Bận mấy cũng khắc phục mà đi, mưa gió gì cũng cố gắng mà đến, dẫu đói nhăn răng cũng ráng vay mượn mà theo! Đến trả nợ trong trường hợp này, còn là dịp để vua biết mặt, chúa biết tên nữa, dại gì mà không đến - cơ hội đâu dễ lặp lại!
Cái cách đòi nợ miệng cũng có nhiều điều trớ trêu: Có người phải đi tìm nhà con nợ đến mờ cả mắt, vì nỗi đã lâu lắm rồi có gặp nhau đâu! Lại có cách đòi nợ theo kiểu ra thông cáo báo chí! Làm như thế thì không còn sợ bỏ sót bất kì ai, để không còn bị ai chê trách; lại không mất thời gian, công sức đến từng nhà! Cao tay chửa? Nhưng mà cái cách cao tay ấy, dân thường không bắt chước được đâu, bắt chước thì chỉ có mà ăn chửi no! Cách ấy thường là cách của sếp; sếp càng lớn, càng hiệu quả!
Mới gần đây thôi, lại có chuyện “đòi nợ” kiểu ... ra oai: Cho in chức danh của chủ nợ lên mặt ngoài thiếp mời ăn cưới con! Oai chưa? Oai cho chủ nợ, oai cho cả kẻ nợ đã đành, nhưng hẳn là đích không chỉ có thế, đích còn là sự cảnh cáo cho thực khách là hãy trông cho rõ cái chức danh trên thiếp để mà tìm cách cư xử cho khéo, chớ có “qua loa đại khái” và cũng đừng nên dở trò lẩn mặt trốn nợ, sẽ biết tay!
Công bằng mà nói, thực tế cũng có không ít người muốn xóa bỏ cái hủ tục này, khi nhà có việc, không muốn bày vẽ cỗ bàn ra làm gì; nhưng khốn nỗi lại ngại bị chê là chỉ biết ăn của người, nên lại đành cắn răng làm theo. Cái văn hoá sợ cái vô văn hóa là thế đấy!
Cái miệng con người ta quả thật lắm điều rắc rối: Nói lắm thì vạ miệng, chửi lắm thì khô miệng, ăn lắm nợ miệng; lại có cả miệng không ăn, miệng vẫn nợ! Ấy là may mà cái miệng chỉ có một thôi đấy, chứ lại có hai như cái mắt, cái tai... thì còn đẻ ra ối chuyện phức tạp! Đến phải nghĩ cách trang bị cho cái miệng một cái gì đó, giống như ta đang bảo hiểm cái đầu khi ngồi xe máy tham gia giao thông chẳng hạn!
Kính thưa các nhà văn hóa, nước ta vốn là nước ngàn năm Văn hiến - và thực sự đang là nước Văn hiến; chả nhẽ không văn hóa được cái hủ tục thiếu văn hóa - nợ miệng, này sao?