Những người thầy của tôi, kinh qua học tập, hoặc giảng dạy thời Tây học, đều đã mất! Nhưng các Cụ đã để lại những dòng nhật ký trăn trở về giáo dục thời ta, thời mà các Cụ gắn bó với giáo dục ở những vị trí giảng dạy, hay quản lý. Từ những dòng nhật ký đó, đã để lại trong tôi nhiều suy ngẫm, để nay chắt lọc viết ra chia sẻ cùng bạn đọc!

Chúng tôi được học trọn vẹn vào thời Tây, rồi sau này làm nghề giáo vào thời Ta. Thôi khỏi phải nhắc lại thời Tây chúng tôi đã được dạy như thế nào?! Để làm được một nhà giáo ở thời Ta, chúng tôi đã phải trải qua bao giằng xé về tư tưởng, từ việc phải thích ứng với không ít những quan niệm làm người rất mới lạ, đến việc phải tiếp thu những chủ trương chính sách của nền giáo dục mới thường xuyên thay đổi. Chúng tôi cũng ý thức được rằng, mình cần phải quen với một nền giáo dục đại chúng, từng bước được phổ cập dần qua các cấp học! Quy mô giáo dục đã phát triển quá nhanh, nó dường như không tương thích với nền kinh tế. Vì thế mà đội ngũ nhà giáo tăng nhanh về số lượng, cũng có nghĩa là đời sống cũng như chất lượng nhà giáo ngày càng giảm sút!

Nhưng trong lịch sử, cũng như thực tế việc dạy người, trong mỗi một môn học, tự nó thường phân chia người học thành nhiều loại, loại có học có hơn, loại học để biết, loại học để thành tài… Vấn đề ở chỗ, nó cần được phân loại và đánh giá chính xác, để người học hiểu mình, hiểu bạn, từ đó biết lựa chọn cho mình những quyết định phù hợp trong tương lai. Giáo dục đại chúng, hay phổ cập, nhằm làm cho mọi người đều được thụ hưởng giáo dục, nhưng phổ cập đến đâu, và phải làm sao kế thừa và phát triển được giáo dục tinh hoa?! Rồi lẽ ra giáo dục cần phải đánh giá chính xác được năng lực của mỗi cá nhân, thông qua mỗi lớp học, mỗi môn học. Nhưng tiếc thay, nhiều tác động khác nhau trong suốt một thời gian dài, đã phá hủy tận gốc quy trình này! Điều đó dẫn đến nhiều cá nhân, đã ngồi sai vị trí công việc của mình, chưa kể tệ nạn bằng cấp hoành hành!

Trong một nền giáo dục, khởi đầu còn vô cùng yếu ớt-mong manh như ở ta, lẽ ra cần phải trước hết, kiện toàn xây đắp cho giáo dục tinh hoa, để tạo ra nguồn nhân lực chất lượng cao thực sự cho xã hội, thì người ta lại đi đại chúng hóa giáo dục tinh hoa. Điều này khiến cho tầng lớp tinh hoa, như “bọc đường bị pha loãng”, mà cố Bộ trưởng bộ Đại học Tạ Quang Bửu (1910–1986), đã từng than thở tại mùa tuyển sinh năm 1971. Nguy hại hơn, người ta đã “đại chúng hóa bằng cấp cao”, như để bổ sung cho tầng lớp tinh hoa. Có lẽ do giáo dục tinh hoa không được đánh giá đầy đủ và bị xem nhẹ, nên nó như bị trở thành giáo dục đại chúng, nếu không muốn nói, là người ta như đã “kéo” giáo dục tinh hoa xuống mặt bằng của giáo dục đại chúng (!) Và như một hệ quả tất yếu, cho đến hôm nay, một nền giáo dục chưa trưởng thành, với đội ngũ tinh hoa mỏng xốp!

Bởi tầng lớp tinh hoa như “bọc đường bị pha loãng”, nên rất khó tìm được đúng người đáp ứng những vị trí trọng yếu! Vì thế mỗi lần chuẩn bị cho cải cách giáo dục, là một lần xã hội được chứng kiến một cảnh hỗn mang. Và một hiện tượng không hiếm là, bất chấp năng lực bản thân và thực tế, để làm liều, để nhoi lên những vị trí vượt quá khả năng bằng mọi giá. Rồi những phụ huynh bắt ép con cái học hành quá đỗi, hay chạy đua cho con vào những nơi học hành quá sức với trẻ… Tất cả những cảnh rối loạn như thế, phải chăng cũng là những hậu quả của một nền giáo dục chưa trưởng thành-đã sản sinh ra những lớp người mãi mãi không trưởng thành-không thể tự lượng sức mình với lòng tham không giới hạn.

Có nhiều điều thế hệ chúng tôi đã nhìn thấy trước kết cục của nó. Chúng tôi có bị nhầm không khi cho rằng, những lớp người của ngày hôm nay, những lớp người-con đẻ của một nền giáo dục chưa trưởng thành, đang làm những việc quá sức của họ. Mâu thuẫn giữa một bên là sự non yếu của nhiều thế hệ hôm nay về nhiều mặt, với những khát khao về những điều đã và đang hiển hiện trước mắt họ-những nền giáo dục văn minh và từng trải. Rằng sự thực khoảng cách là quá lớn, không thể vượt qua một sớm một chiều, mà có khi phải tính bằng thế kỷ.

Bởi vậy, một điều rất quan trọng là, họ cần phải nhìn ra những mặt hạn chế của nhiều thế hệ, cũng như hoàn cảnh của đất nước, để biết cái gì mà những thế hệ hôm nay có thể làm được, và những gì không thể làm được vào từng thời điểm. Chưa kể liệu có phải chăng, lợi ích băng nhóm, cùng với sức hút của đồng tiền, cộng với lòng khát khao sự thay đổi của dân chúng, đã xô đẩy đất nước đến với những cuộc chơi đầy phưu lưu mạo hiểm, trong đó có ngành giáo dục-những năm qua. Mà hơn bao giờ hết những người chân chính và những người cầm cân nảy mực cần phải tỉnh táo để nhìn nhận và tháo gỡ.

Chúng tôi có lạc hậu không khi cho rằng, muốn cải cách gì thì cải cách, nhưng trước hết cần phải cải cách hệ thống giáo dục, cải cách các nhà quản lý, các nhà giáo, phải làm cho môi trường giáo dục trong sạch, trước đã. Lương thầy còn thấp, ngân sách không đủ, thì nên chăng có thể thu tiền học phí, và những gia đình nghèo khổ thì nhà nước có thể giúp họ chi trả tiền học phí… Và hãy nỗ lực để sớm tạo ra một vài cơ sở đào tạo thật sự chất lượng, để đào tạo ra những nòng cốt cho giáo dục.

Bất kỳ một cuộc cải cách lớn nào muốn thành công, thì ngoài yếu tố thiên thời-địa lợi-nhân hòa, còn cần phải có một người tổng chỉ huy xuất sắc, bên cạnh đó là những tướng lĩnh tài ba-chịu dấn thân và hy sinh… Thử hỏi hiện nay chúng ta đã hội đủ những yếu tố này chưa?! Gần đây chúng tôi hay nghe thấy “đã đến lúc…” thế này, “đã đến lúc…” thế kia… mà giật mình. Từ nhỏ chúng tôi sớm được tiếp xúc với văn minh phương Tây và rất háo hức được áp dụng vào ta, sau này mới biết là mình quá nông nổi.

Dường như mỗi một dân tộc đều có một số phận riêng, mà chính văn hóa và tính cách của họ đã tạo nên số phận riêng ấy. Những dân tộc vĩ đại, do văn hóa và tính cách của họ, nên thời đại nào họ cũng sản sinh ra những nhân tài kiệt xuất, những nhân cách lớn, những lớp người đầy khát vọng kiến tạo dân tộc mình… vì vậy họ đã luôn đi đúng hướng. Bởi thế họ luôn là những dân tộc tiên tiến của nhân loại.

Chúng tôi tin rằng biết đánh giá đúng dân tộc mình, với quyền lợi của đất nước được đặt cao hơn tất cả, dân chủ và khoa học, biết kiên nhẫn và lắng nghe…, biết đặt ra những mục tiêu phù hợp và khả thi, thì mọi điều có thể dần được tháo gỡ!

__________

Một phiên bản khác đã đăng trong VHNA: Những trăn trở về giáo