Việt Nam ta do địa hình thiên nhiên, khí hậu tạo ra nếp canh tác sinh hoạt mang đậm bản sắc của nền văn minh lúa nước. Vì thế vào rằm tháng 8 âm lịch thường là lúc kết thúc, thu hoạch vụ mùa sau thời gian dài người nông dân vất vả hai sương một nắng. Đây cũng là quãng thời gian giữa mùa thu, mùa đẹp nhất trong năm với gió mát, trăng thanh- vầng trăng đêm 15 tháng tám có thể xem là viên mãn, tròn đầy nhất trước khi bước vào giai đoạn khuyết, để chuẩn bị bước vào cuối thu và những ngày đông rét mướt với mưa phùn, gió bấc. Vì thời tiết và trăng đẹp như thế nên rằm tháng tám cùng với niềm vui mừng vụ mùa thì dân ta còn lấy đó là rằm dành cho sự vui chơi của con trẻ. Nên đêm rằm tháng tám còn được gọi là rằm trung thu, hay là tết trung thu- một trong những ngày tết quan trọng không kém tết nguyên đán- Đây cũng là cái tết duy nhất dành cho trẻ em nước ta trước khi trẻ em Việt Nam cùng hưởng ngày quốc tế dành cho thiếu nhi- ngày 1/6. Trong đêm rằm trung thu, người lớn bầy cỗ trông trăng cho con, cháu mình. Trung tâm của mâm cỗ là các loại bánh làm từ gạo- sản phẩm của một nông vụ chí kì- như bánh nướng, bánh nếp, bánh gai…nhưng nổi lên và có thể coi là thứ bánh chính đó là bánh rẻo mô phỏng theo hình mặt trăng- vì tinh tú đẹp nhất trong đêm rằm, cá chép- mang ước vọng cho con cháu học hành tấn tới, phương trưởng để đỗ đạt, thành công ra giúp đời. Cùng với bánh mặt trăng, bánh con cá là các con vật, các loại hoa được gọt, tỉa khéo léo từ trái bưởi, quả đu đủ…Để rằm trung thu vui vẻ từng bừng hơn người lớn còn làm cho con cháu mình những chiếc đèn ông sao, đèn kéo quân…nhưng chiếc mặt nạ cùng những chiếc trống ếch, những con tò e nặn bằng bột gạo nhuộm phẩm ngũ sắc. Cùng với rước đèn, vui đùa với những trò chơi dân giã của con trẻ, là đến thời khắc vui nhất trong đêm rằm trung thu là phá cỗ. Người lớn ngồi nhấm nháp miếng bánh, uống chén trà để nhớ lại ký ức tuổi thơ đã qua của mình, ngắm đàn con đang vui chơi, nhẩy múa rước đèn, ăn bánh dưới trăng thanh gió mát. Ở các gia đình có con gái đến tuổi cập kê còn cho con nấu bầy cỗ để khoe tài nội trợ. Những câu chuyện gắn liền với tết trung thu kể về chú Cuội láu lỉnh…

Chú Cuội ngồi gốc cây đa

Bỏ trâu ăn lúa gọi cha ời ời

Chị Hằng nga xinh đẹp, hiền từ. Chú thỏ quả cảm xả thân dám nhẩy vào lửa để tự biến mình thành món ăn cho đồng loại thoát khỏi con đói… Giờ đã ở lứa tuổi thất thập và đang ở giữa phố phường tràn ngập ánh đèn điện, trong những căn nhà ống đặc quánh bê tông nhưng khi rằm trung thu về, nghe vọng tiếng trống ếch xa xôi vọng tới kẻ viết bài này lại chạnh nhớ đến ký ước tươi đẹp, vui vẻ của những rằm tết trung thu khi được rước đèn, nô đùa, phá cỗ. Ngọn lửa bé nhỏ của mẩu nến của chiếc đèn ông sao vẫn cháy sáng trong tâm hồn, vị bánh dẻo vẫn ngọt nơi đầu lưỡi…Nét mặt bình thản của cha, hiền hậu của mẹ khi chia bánh cho đàn con vẫn hiện chập chờn…

Nói như vậy để hiểu rằng tết trung thu mặc dù là tết dành cho con trẻ nhưng lại là biểu hiện đặc trưng nền văn hóa của tổ tiên, dân tộc ta. Ở đó nó mang đầy đủ ý nghĩa về sự quan tâm săn sóc và nuôi dậy thế hệ tương lai không chỉ ở những điều kiện vật chất mà còn cả sự hình thành nhân cách, tình yêu thương đồng loại. Chiếc bánh trung thu không chỉ là món ẩm thực tiêu biểu cho đêm rằm trông trăng, phá cỗ mà còn lồng vào đó sự giáo dục sâu sa về tình yêu đối với thiên nhiên, lẽ sống làm người, lòng kính trọng, biết ơn đối với ông bà, tổ tiên, với những bậc sinh thành. Ước vọng sống và sự hòa đồng với bè bạn, người thân…

Đáng tiếc gần hai thập niên trở lại đây cùng với sự ra đời của nền kinh tế thị trường thì hàng loạt những ngày vui, ngày lễ tết, hội cổ truyền thanh cao của nước ta đang bị biến tướng méo mó, trong đó tết trung thu và tấm bánh nướng, bánh rẻo tượng trưng cho ngày tết này đạng bị lạm dụng và lợi dụng vượt khỏi ý nghĩa tốt đẹp, trong sáng dành cho tết thiếu nhi.

Cách đây ba, bốn chục năm hoặc xa hơn khi lứa tuổi thất thập như kẻ viết bài này thì chỉ độ vài ba ngày trước rằm tháng tám thì bánh trung thu mới xuất hiện khiêm tốn cùng những chiếc đèn ông sao, đèn kéo quân, trống ếch, tò e bột xanh đỏ …Gần hai chục năm nay và như năm 2015 này thì cách rằm trung thu gần hai tháng đường phố các đô thị lớn đã mọc ra nhan nhản những quầy bầy hàng bán bánh trung thu đủ các loại. Ở Hà Nội từ các tuyến phố chính của từng khu vực như Giảng Võ, Lê Văn Lương, Nguyễn Chí Thanh, Cầu Giấy, Đồng Xuân, Hàng Bạc, Bà Triệu..rồi quanh hồ Hoàn Kiếm ràn rạt những quầy bánh trung thu với các biển quảng cáo mời gọi. Bánh bầy chật ních trong cửa hàng, bánh bầy lấn ra hè phố. Những cơ sở làm bánh truyền thống như Kinh Độ, Bánh mứt kẹo Hà Nội, Công ty bánh kẹo Hài Hà, Bi Bi ca, Tràng An, những làng nghề như làng nghề ở Phường Xuân Đỉnh- Bắc Từ Liêm …Ồ ạt ra quân. Rồi những cơ sở sản xuất không tên tuổi, thậm chí sản xuất lậu cũng hoạt độ rầm rộ, cho ra đủ thứ bánh trung thu thượng vàng hạ cám để chiếm lĩnh thị trường. Cũng từ gần hai thập niên nay, một hiện tượng lạ giờ đã thành quen là không ít khách sạn, nhà hàng lớn, cao cấp nhẩy vào thị trường này như Daewoo, Sofitel, Metrofone,Hilton…Nhà hàng Long Đình…

Trên mặt bằng thị trường bánh trung thu năm nay cũng giống như từ khi cơ chế thị trường bao phủ nền kinh tế nước ta thì giá cả của những chiếc bánh trung tu thật đa dạng. Từ những chiếc bánh bình dân chỉ có giá từ 45 nghìn đến 50 nghìn đến những hộp bánh cao cấp có giá tới hàng chục triệu đồng. Từ những chiếc bánh có nhân thập cẩm truyền thống gồm đậu xanh, thịt lợn, lạp xường đến trứng muối, gà quay, vây cá, đông trùng hạ thảo…đều có mặt. Không chỉ bán bánh mà trong các hộp bánh trung thu cao cấp nhà sản xuất, kinh doanh còn đặt trong hộp bánh những chai rượu ngoại có giá từ ba triệu đến hàng chục triệu, ngoài hộp bánh còn có nhãn hiệu làm bằng vàng 24 k. Không ít khách sạn, nhà hàng còn du nhập các kiểu kinh doanh ở các ngành nghề khác vào việc làm bánh trung thu như tạo thành bộ sưu tập bánh. Nhà hàng Cung Đình năm nay tung ra bộ sưu tập bánh từ Long Đình Phú Quý có giá 398 nghìn đồng một hộp đến Long Đình Nguyệt Quý , Long Đình An Quý có giá từ hơn 2 triệu đến 4 triệu 388 nghìn đồng. Khách sạn Daewoo cho ra bộ sưu tập rẻ nhất là 660 nghìn đồng cho đến giá đắt thuộc hàng kỉ lục cho bánh trung thu là 13600000 gồm 6 bánh cùng chai rượu Maccllan 18. Khách sạn Hà Nội cho ra hộp bánh mang tên đầy chất vọng ngoại” Vương Kim tri ngộ” giá 12,4 triệu đồng gồm 4 bánh và chai rượu Ballatine`s 30….Đó là chưa kể trong bộ sưu tập Maison des gateaux nhà sản xuất còn cho ra loại hộp giống như túi xách, ví đeo, cuốn sách ..để hấp dẫn khách…

Cũng từ khi cơ chế thị trường tác động vào đời sống xã hội nước ta tệ nạn biếu xén, quà cáp, hối lộ trong mọi lĩnh vực từ xin việc làm, chạy chức, chạy quyền và cả chạy án, đấu thầu, làm dự án, thi cử …đã xuất hiện và ngày càng phát triển. Vậy chỉ điểm qua giá cả cái gọi là bánh trung thu gấp hàng gần chục lần thu nhập của người nghèo như vậy thì bất cứ ai cũng hiểu những thứ bánh có giá hàng chục triệu kèm theo rượu mạnh và trà hảo hạng như vậy không dành phục vụ trẻ em. Nó đã bị biến tướng trở thành những những món quà biếu phục vụ cho những mục đích vì quyền lợi của người lớn. Miếng bánh thơm thảo cha mẹ nhấm nháp, dành cho cho con cái trong dịp phá cỗ dưới trăng trung thu giờ đã mất. Tết trung thu, tết của vui vầy cho con trẻ trong sáng đã bị vấy bần khi bị biến thành dịp để hối lộ, trả ơn, chạy vạy…

Kết thúc bài viết này là câu chuyện của chị ĐTG con gái một vị TGĐ một Tổng công ty lớn kể rằng dịp tết trung thu năm nào nhà chị cũng đầy ắp bánh trung thu biếu. Chị phải chia bớt cho bạn bè mà không hết nên phải mang ra bán lại với giá chỉ bàng nửa, một phần ba giá thị trường mà chị cũng thu về số tiền không nhỏ.

Bánh trung thu kèm rượu ngoại, kèm trà ngon. Hộp bánh trung thu mạ vàng ròng…

Thì tết trung thu, hỡi ơi còn đâu là tết của con trẻ nữa.

Thương thay đàn trẻ .

Nhà văn Nguyễn Hiếu