Theo nhà giáo Giản Tư Trung (Viện trưởng Giáo dục IRED), thời 4.0 mọi giá trị đều bị thách thức, chuẩn mực bị đảo lộn, niềm tin bị đổ vỡ khiến nhiều người, đặc biệt là giới trẻ hoang mang. Họ không rõ đâu là đúng - sai, phải - trái, chân - giả, thiện - ác, chính - tà... dẫn đến việc "loạn chuẩn".

- Ông nói rõ hơn về biểu hiện của hiện tượng "loạn chuẩn"?

- Chúng ta đang sống trong thế giới biến động chóng mặt và khôn lường. Sự thay đổi 4.000 năm trước không bằng sự thay đổi riêng của thế kỷ 20. Nhưng sự thay đổi của cả thế kỷ 20 chắc cũng không bằng mười năm đầu thế kỷ 21.

Một loạt hiện tượng "nóng" xảy ra gần đây như gian lận thi cử, thỉnh vong ở chùa Ba Vàng, bạo lực học đường, hãm hiếp bạn học hay gần việc một cô người mẫu ăn mặc hở hang ở liên hoan phim quốc tế... chính là những biểu hiện của sự "loạn chuẩn" ở xã hội hiện tại.

Chuẩn được hiểu đơn giản là những lẽ thường tốt đẹp. Sự "loạn chuẩn" là cách người ta làm trái với lẽ thường và thách thức xã hội về điều đó. Tôi nhấn mạnh cụm từ lẽ thường tốt đẹp bởi có những lẽ thường mang tính hủ tục thì việc làm trái nó sẽ khiến xã hội tốt đẹp hơn.

Ông Giản Tư Trung. Ảnh: Mạnh Tùng.

Sự "loạn chuẩn" còn biểu hiện ở việc nhiều người, đặc biệt là giới trẻ, bị ngộ nhận giữa tự do và hoang dã, giữa chân thật và trơ trẽn, giữa đức tin và mê tín, giữa cá tính và quái tính. Lâu nay cá tính được hiểu phải dị biệt khác người, cũng như tự do được hiểu là muốn làm gì thì làm.

Người ta dễ dàng cho rằng, cô người mẫu ăn mặc hở hang ở liên hoan phim là sự cá tính, đang thể hiện sự tự do nhưng thực chất đó sự hoang dã, là sự quái tính không giống ai. Tôi hay nói đùa rằng, muốn khác người thì trước hết phải giống người đã, nếu không thì sẽ rất là "kinh người".

- Theo ông, đâu là nguyên nhân của hiện tượng "loạn chuẩn"?

- Nó đến từ việc người ta dùng sai thước đo cuộc đời và giá trị con người, đặt kim tiền lên trên hết. Có 3 thước đo cuộc đời, và khi thay đổi các thước đo này, cách ta nhìn mình, nhìn người và nhìn đời cũng sẽ khác nhau.

Thứ nhất, đo bằng sự chiếm hữu cho mình. Khi chọn thước đo này là ta hướng đến danh phận và địa vị. Bất cứ ai có tiền, có danh sẽ được sùng bái, không quan tâm vì sao và bằng cách nào họ có được những thứ đó.

Thứ hai, đo bằng sự cống hiến cho người. Với thước đo này, con người sẽ cảm thấy hạnh phúc khi mình giúp ích cho đời và nhận được sự tôn trọng của mọi người.

Thứ ba, đo bằng cách sống của mình. Khi sống dấn thân và sống đúng với lương tri, ta sẽ không bị áp lực là phải chiếm hữu thật nhiều hay cống hiến thật nhiều. Vậy nên, khi chọn thước đo này, đích đến cao nhất là con người tự do.

Có những người thành tựu tạo ra không hẳn lớn nhưng vẫn được xã hội kính trọng, đặc biệt vì cách sống và thái độ sống của họ, như Mẹ Teresa chẳng hạn.

Một nguyên nhân khác của "loạn chuẩn" là sự rỗng bên trong con người. Điều này dễ thấy ở nhiều vụ giết người vừa qua; người thân, hàng xóm của các thủ phạm rất bất ngờ trước hành động của họ. Bởi những người này xưa nay được cho là khá hiền lành.

Thực ra, sự hiền lành đó không hẳn là biểu hiện của tính thiện, mà là họ bị rỗng, chỉ chờ điều kiện thì bộc phát. Rỗng có thể hiểu là sự thiếu vắng "chân thắng" để ngăn ta làm điều ác và "chân ga" để thôi thúc ta làm điều tốt bên trong.

- Vậy một con người "đặc" bên trong sẽ như thế nào, thưa ông?

- Đó là con người có tam tính, gồm: nhân tính, quốc tính và cá tính. Đây cũng chính là đặc tính của con người tự do và là đích đến của giáo dục khai phóng.

Nhân tính là thứ để phân biệt con người với "con" khác, phân biệt giống người với những giống loài khác. Quốc tính là hồn cốt dân tộc, căn tính của quốc gia, cảm thức về gốc gác, bản sắc của gia tộc, dòng tộc, sắc tộc và dân tộc. Còn cá tính là thứ để phân biệt mình với người khác, phân biệt mình với đồng bào và đồng loại của mình; là con người độc lập, tự do, có đạo sống, giá trị sống và thái độ sống riêng.

Nếu như quốc tính được sàng lọc bởi nhân tính thì cá tính sẽ được hình thành trên nền tảng của nhân tính và được vun bồi bởi quốc tính.

- Theo ông, hệ quả của "loạn chuẩn" với xã hội là gì?

- Nó có thể kéo tụt sự phát triển, thậm chí làm rạn nứt và sụp đổ xã hội. Tôi rất ấn tượng với một đoạn trong bài viết nguyên Chủ tịch nước Trương Tấn Sang cách đây không lâu, ông có nhắc tới 5 chỉ dấu dẫn đến sự suy vong của quốc gia do nhà bác học Lê Quý Đôn đúc kết. Đó là "trẻ không kính già, trò không trọng thầy, binh kiêu tướng thoái, tham nhũng tràn lan và sĩ phu ngoảnh mặt".

Lâu nay chúng ta bàn nhiều về Khá Bảnh, Phúc XO, những vụ án giết người hàng loạt, đại án tham nhũng... nhưng đó chỉ là biểu hiện hình thức. Chúng ta chưa đi đến nguồn gốc và bản chất. Về bản chất, năm chỉ dấu mà Lê Quý Đôn chỉ ra chính là một dạng "loạn chuẩn" thời hiện đại.

- Điều gì có thể cứu xã hội trước sự bành trướng của "loạn chuẩn"?

- Đó phải là giáo dục, bởi lẽ sẽ định hình văn hóa và xác lập các chuẩn mực xã hội.

Cách hành xử hay sự "loạn chuẩn" chỉ là hiện tượng bên ngoài; còn tam tính được nói ở trên mới là bản chất bên trong. Nhưng nguồn gốc của tam tính lại từ giáo dục của xã hội và sự học của cá nhân. Và giáo dục phải hướng đến thực học - giúp con người hình thành những phẩm tính để có thể biết tự định chuẩn cho mình và góp phần định chuẩn cho xã hội trong thời loạn chuẩn.

Nói ngắn gọn hơn, mỗi cá nhân có thực học sẽ cứu được một xã hội "loạn chuẩn". Thực học không hẳn là học nhiều, học cao; mà thực học là sự học thực chất để trở thành con người tam tính.

Có một nhà giáo ở trường đại học từng hỏi tôi, nếu nói về thực học trong một câu, thì sẽ là gì. Tôi nói "thầy vui lòng đặt câu hỏi, nếu đại học này không cấp bất cứ một tấm bằng nào cả thì có ai theo học không?". Câu trả lời có - thì đó chính là thực học.

Sự "loạn chuẩn" còn biểu hiện ở việc nhiều người, đặc biệt là giới trẻ, bị ngộ nhận giữa tự do và hoang dã, giữa chân thật và trơ trẽn, giữa đức tin và mê tín, giữa cá tính và quái tính. Lâu nay cá tính được hiểu phải dị biệt khác người, cũng như tự do được hiểu là muốn làm gì thì làm.

Người ta dễ dàng cho rằng, cô người mẫu ăn mặc hở hang ở liên hoan phim là sự cá tính, đang thể hiện sự tự do nhưng thực chất đó sự hoang dã, là sự quái tính không giống ai. Tôi hay nói đùa rằng, muốn khác người thì trước hết phải giống người đã, nếu không thì sẽ rất là "kinh người".

- Theo ông, đâu là nguyên nhân của hiện tượng "loạn chuẩn"?

- Nó đến từ việc người ta dùng sai thước đo cuộc đời và giá trị con người, đặt kim tiền lên trên hết. Có 3 thước đo cuộc đời, và khi thay đổi các thước đo này, cách ta nhìn mình, nhìn người và nhìn đời cũng sẽ khác nhau.

Thứ nhất, đo bằng sự chiếm hữu cho mình. Khi chọn thước đo này là ta hướng đến danh phận và địa vị. Bất cứ ai có tiền, có danh sẽ được sùng bái, không quan tâm vì sao và bằng cách nào họ có được những thứ đó.

Thứ hai, đo bằng sự cống hiến cho người. Với thước đo này, con người sẽ cảm thấy hạnh phúc khi mình giúp ích cho đời và nhận được sự tôn trọng của mọi người.

Thứ ba, đo bằng cách sống của mình. Khi sống dấn thân và sống đúng với lương tri, ta sẽ không bị áp lực là phải chiếm hữu thật nhiều hay cống hiến thật nhiều. Vậy nên, khi chọn thước đo này, đích đến cao nhất là con người tự do.

Có những người thành tựu tạo ra không hẳn lớn nhưng vẫn được xã hội kính trọng, đặc biệt vì cách sống và thái độ sống của họ, như Mẹ Teresa chẳng hạn.

Một nguyên nhân khác của "loạn chuẩn" là sự rỗng bên trong con người. Điều này dễ thấy ở nhiều vụ giết người vừa qua; người thân, hàng xóm của các thủ phạm rất bất ngờ trước hành động của họ. Bởi những người này xưa nay được cho là khá hiền lành.

Thực ra, sự hiền lành đó không hẳn là biểu hiện của tính thiện, mà là họ bị rỗng, chỉ chờ điều kiện thì bộc phát. Rỗng có thể hiểu là sự thiếu vắng "chân thắng" để ngăn ta làm điều ác và "chân ga" để thôi thúc ta làm điều tốt bên trong.

- Vậy một con người "đặc" bên trong sẽ như thế nào, thưa ông?

- Đó là con người có tam tính, gồm: nhân tính, quốc tính và cá tính. Đây cũng chính là đặc tính của con người tự do và là đích đến của giáo dục khai phóng.

Nhân tính là thứ để phân biệt con người với "con" khác, phân biệt giống người với những giống loài khác. Quốc tính là hồn cốt dân tộc, căn tính của quốc gia, cảm thức về gốc gác, bản sắc của gia tộc, dòng tộc, sắc tộc và dân tộc. Còn cá tính là thứ để phân biệt mình với người khác, phân biệt mình với đồng bào và đồng loại của mình; là con người độc lập, tự do, có đạo sống, giá trị sống và thái độ sống riêng.

Nếu như quốc tính được sàng lọc bởi nhân tính thì cá tính sẽ được hình thành trên nền tảng của nhân tính và được vun bồi bởi quốc tính.

- Theo ông, hệ quả của "loạn chuẩn" với xã hội là gì?

- Nó có thể kéo tụt sự phát triển, thậm chí làm rạn nứt và sụp đổ xã hội. Tôi rất ấn tượng với một đoạn trong bài viết nguyên Chủ tịch nước Trương Tấn Sang cách đây không lâu, ông có nhắc tới 5 chỉ dấu dẫn đến sự suy vong của quốc gia do nhà bác học Lê Quý Đôn đúc kết. Đó là "trẻ không kính già, trò không trọng thầy, binh kiêu tướng thoái, tham nhũng tràn lan và sĩ phu ngoảnh mặt".

Lâu nay chúng ta bàn nhiều về Khá Bảnh, Phúc XO, những vụ án giết người hàng loạt, đại án tham nhũng... nhưng đó chỉ là biểu hiện hình thức. Chúng ta chưa đi đến nguồn gốc và bản chất. Về bản chất, năm chỉ dấu mà Lê Quý Đôn chỉ ra chính là một dạng "loạn chuẩn" thời hiện đại.

- Điều gì có thể cứu xã hội trước sự bành trướng của "loạn chuẩn"?

- Đó phải là giáo dục, bởi lẽ sẽ định hình văn hóa và xác lập các chuẩn mực xã hội.

Cách hành xử hay sự "loạn chuẩn" chỉ là hiện tượng bên ngoài; còn tam tính được nói ở trên mới là bản chất bên trong. Nhưng nguồn gốc của tam tính lại từ giáo dục của xã hội và sự học của cá nhân. Và giáo dục phải hướng đến thực học - giúp con người hình thành những phẩm tính để có thể biết tự định chuẩn cho mình và góp phần định chuẩn cho xã hội trong thời loạn chuẩn.

Nói ngắn gọn hơn, mỗi cá nhân có thực học sẽ cứu được một xã hội "loạn chuẩn". Thực học không hẳn là học nhiều, học cao; mà thực học là sự học thực chất để trở thành con người tam tính.

Có một nhà giáo ở trường đại học từng hỏi tôi, nếu nói về thực học trong một câu, thì sẽ là gì. Tôi nói "thầy vui lòng đặt câu hỏi, nếu đại học này không cấp bất cứ một tấm bằng nào cả thì có ai theo học không?". Câu trả lời có - thì đó chính là thực học.