Tính hài hước là một thuộc tính quý của con người, và việc nhìn ra những cái hài sau mỗi sự vật hiện tượng, sẽ góp phần giúp người ta có nhận thức chủ động hơn, đầy đủ hơn, cân bằng hơn, và bản chất hơn về chúng. Cái hài xuất hiện ở khắp nơi, thậm chí nằm cả trong pháp luật, như có một ai đó đã nói: “bản chất của cuộc đời là hài hước”. Dường như cái hài, chính là cái trái với tự nhiên trong những hành xử của con người. Nhưng cấp độ nhìn ra cái hài trong mỗi sự vật hiện tượng là không như nhau. Nó phụ thuộc vào văn hóa, tín ngưỡng, nhận thức và độ trải nghiệm… của mỗi cá nhân. Và có lẽ con người càng tự do thì càng có nhiều điều kiện nhìn thấy cái hài.

Một sĩ quan đồn trưởng người Đức, bị truy tố về tội không báo cáo kịp thời về cái chết của một quân nhân dưới quyền ông ta, khi anh này bị rơi từ đỉnh tháp cao xuống mặt đất. Viên quan tòa hỏi người đồn trưởng: tại sao anh ta ngã tử đỉnh tháp cao bị chết mà ông không báo cáo ngay. Dạ thưa ngài, vì tôi cho rằng: việc anh ta ngã từ đỉnh tháp cao xuống mà chết, ấy là chuyện bình thường, nên tôi để báo cáo sau. Ngược lại giá mà anh ấy không chết, thì tôi đã báo cáo ngay rồi, vì đó mới là cái sự không bình thường-thưa ngài! Đó, phát hiện ra cái hài trong một vụ việc, như vụ án trên, đã dường như làm giảm đi tính trầm trọng của nó! Như vậy, ngay cả những chốn tưởng như nghiêm trang nhất, có lý nhất, nơi thượng tôn pháp luật nhất, cái hài chẳng vẫn tồn tại đó sao?! Vấn đề là nó cần được phát hiện như thế nào?

Mọi sự vật và hiện tượng vốn không trường tồn, nhưng người ta cố làm, cố mong ước, hay cố chứng minh cho sự bất diệt của chúng, đó cũng là những cái hài, thậm chí đôi khi còn là bi hài. Truyện kể rằng: Tề Cảnh Công (547 TCN-490 TCN) nhìn cảnh nước Tề tươi đẹp, mà nước mắt chứa chan, tỏ ý với quần thần về sự tiếc nuối khi một ngày nào đó ngài phải rời xa ngai vàng. Thưa đức vua, nếu một triều đại cứ được phép tồn tại mãi, hay một người được làm vua mãi, chẳng hạn như vua Nghiêu vua Thuấn mà giữ được ngai vàng cho đến bây giờ, thì giờ này chắc tôi và ngài, chỉ là những kẻ chăn vịt, đội nón lá đứng ngoài đồng-một quan cận thần đã tâu với nhà vua như vậy. Thật may mắn trong cái cơn cuồng si quyền lực của vị vua ấy, còn có một vị quan liêm chính thấu hiểu lẽ trời, nhìn thấy cái hài, mà kéo ngài ra khỏi cơn mê. Rồi có biết bao cặp uyên ương tan đàn xẻ nghé, hay đẻ ra một đám “vịt trời” ngoài ý muốn, tạo nên những gia cảnh bị hài, cũng chỉ vì cái lẽ phải sinh con trai để có người nối dõi. Phải chăng cũng chỉ vì cái “máu mê” sự trường tồn mà ra?!

Một anh chàng làm việc xuất sắc, nhưng không may anh ta phải sống trong một đám người ghen ghét và rất có mánh lới-mồm miệng đỡ chân tay. “Hữu xạ tự nhiên hương”- khỏi lo cậu ạ. Vâng thưa các anh xạ thì có hạn, nhưng lại bị đặt vào miệng của cái hố xí công cộng thì còn ai ngửi thấy hương (!?) Hóa ra dù là chân lý, nhưng phát ra từ miệng của những kẻ dối trá, cũng sẽ trở thành điều không nghiêm túc, trở thành hài. Chúng ta cũng đã chứng kiến bao cái hài, như người ta đã từng phát động một mùa thi nghiêm túc, rồi tiếp đến một mùa thi thực sự nghiêm túc, hay từ đổi mới, đến thực sự đổi mới. Rồi chẳng thế mà đã có khái niệm tối ưu, nhưng người ta vẫn phải thêm cái “nhất” để thành cái “tối ưu nhất”. Biết bao bản thành tích giả dối, mãi đến nhiều năm sau người ta mới làm được một phần như thế, để rồi kho tàng tiếu lâm được bổ sung thêm thể loại “tạm ứng trước thành tích” đó sao?!

Lại còn cái cảnh người ta ra sức bảo vệ cái không tồn tại, cái không phải là của mình, mà cũng không phải của cha ông mình, cũng như cái cảnh “đống mối ngỡ mồ cha”, chẳng đã bi hài lắm sao !? Gặp đại hạn, lũ cóc nhái tìm cách vượt cái quan, vì cái ao nơi chúng ở sắp cạn kiệt. Cóc cụ phán rằng: nếu chúng bay không biết cách chuồn, mà cứ nghễu nghện qua đường, thì sẽ bị đánh chết hết. Thế rồi ba ba-cóc-lươn phối hợp, quấn chặt vào nhau như một quái vật ba đầu, hình thù kỳ dị, nghênh ngang qua đường. Chúng chẳng những tẩu thoát, mà còn được cả dân làng vái lạy, vì họ cho rằng đã gặp được “linh vật” giáng trần, để cứu họ qua đại hạn. Đẫ thế dân làng còn lập đền thờ để ghi tạc sự tích, hàng năm cúng tế vào ngày đó, với văn bài ca tụng công đức của “linh vật” này. Nghe nói người ta bảo vệ cái đền đó, như một lẽ sống của cả làng, tới mức ai đó không tin, hay có ý nghi hoặc, dân làng sẵn sàng tiêu diệt(!) Đương thời, mọi nhà, mọi trường sở, mọi cơ quan… đều dồi dào thành tích, đậm chất bản sắc, truyền thống …, nên người ta hô hào giữ gìn, bảo vệ, phát huy, khiến những kẻ gan to đến mấy cũng không dám bác bỏ. Chỉ có điều, chẳng biết hư thực đến đâu, nhưng đất nước thì đang bị lãnh đủ (!)

Dường như những người mắc thói quan trọng hóa, bệnh thành tích, hãnh tiến, bịp bợm…, rất không ưa cái hài. Bởi cái hài dường như sẽ làm lộ tẩy bản chất, thu nhỏ sự vật, giảm thiểu sự linh thiêng… Nhưng rõ ràng những ai có óc hài hước bị hạn hẹp, hay không biết-không chịu nhận diện cái hài, chắc nhận thức cũng khó bề linh hoạt. Có người nào đó đã nói: “Tự trào là đỉnh cao của hài hước”. Thực tế đã chứng minh “tự trào” có tác dụng xây dựng, hoàn thiện cá nhân, tổ chức, xã hội, và dân tộc. Và có lẽ đức tính này, cũng là một trong những đức tính quý giá, mà giáo dục cần phải hướng tới trong sự nghiệp đào tạo con người!

VHNA 322 10/8/2016: Muôn vẻ Cái Hài trong cuộc sống