(Chân dung nhà NCPB Nguyễn Đăng Mạnh)
Lứa chúng tôi gặp nhau quen nói về thầy Nguyễn Đăng Mạnh là cụ Mạnh. Cụ Mạnh mới đăng một bài được lắm. Cụ Mạnh nghe đâu đang bị trái gió giở giời. Cụ Mạnh có phải mới vào Sài Gòn. Cụ Mạnh mới ở Đà Nẵng ra. Cụ Mạnh vừa bị đánh…Cụ Mạnh. Một cách gọi thân mật về thầy. Xét trong các thầy ở bên Sư phạm, không thầy nào chúng tôi gọi như thế. Hoặc cứ phải đầy đủ tên. Hoặc gọi ngài, thậm chí hơi xấc, gọi ông nọ ông kia…Cũng chả sao. Nhưng riêng thầy Nguyễn Đăng Mạnh cứ phải gọi là “Cụ Mạnh”, và gọi như thế nó mới ra …cụ Mạnh. Cụ là “Mét” của chúng tôi.
Tôi học cụ Mạnh từ thời đại học. Cụ giảng về thơ Nguyễn Ái Quốc- Hồ Chí Minh. Nhớ lại, ngày ấy cụ giảng…chán chết đi được. Phòng học thì rộng. Lớp học thì đông. Lại giữa trưa, nóng như rang. Mà giọng cụ thì cứ đều đều. Buồn ngủ quá. Tưởng cụ thế nào chứ…Lúc ấy cụ vừa mới ra cuốn Mấy vấn đề về phương pháp phân tích và giảng dạy thơ Hồ Chủ tịch. Chúng tôi mua về chuyền tay đọc. Sướng lắm. Nó mạch lạc sáng sủa lắm. Lâu nay học về thơ Cụ Hồ, thấy có bài thì hay thật, có bài nôm na chết đi được. Khen hay thì không phải. Mà đố dám chê. Chê là bị kiểm điểm, đuổi học như chơi. Sách cụ Mạnh ra đời, như thể cụ đã cho một chiêu “thoát hiểm” ngoạn mục. Nó là thế này: thơ cụ Hồ phải chia ra làm 2 loại, một là thơ trữ tình nghệ thuật, và một loại là thơ tuyên truyền. Lâu nay các bố cứ lấy thơ trữ tình nghệ thuật ra để đo thơ tuyên truyền. Rồi lại lấy cái nhãn quan tuyên truyền ra để đo thơ nghệ thuật. Cho nên mới bắt “Chòm sao” là quân Tưởng Giới Thạch, “vầng trăng” là cụ Hồ; sau thấy không ổn lại cho rằng “quần tinh” là quần chúng cách mạng, “nguyệt” là lãnh tụ …Lại cho rằng Hòn đá to/ hòn đá nặng/ một người nhắc/ nhắc không đặng/ nhiều người nhắc/ nhắc sẽ lên là một bài thơ tuyệt hay vì nó nói được tinh thần đoàn kết cách mạng của nhân dân. Cứ thế, “kể cũng khổ cho ông Cụ lắm” (Nam Cao). Sách thầy Mạnh ra, cánh học trò lúc ấy thấy như từ bụi rậm bước ra đường quang vậy. Nhắc lại chuyện này, bây giờ thấy nhẹ tênh, chứ ngày ấy nó nghiêm trọng lắm. Quyển sách của cụ Mạnh đã là một dấu ấn quan trọng trong hành trình khám phá thơ Hồ Chủ tịch của khoa học văn học nước nhà. Và cũng là một kỷ niệm khó phai trong những ngày đầu học hành đại học của lứa chúng tôi. Ấy là nói về sách. Chứ còn bảo nghe ông giảng vào những năm 80 của thế kỷ trước, quả thật chưa thấy hay, chưa thấy lôi cuốn, chưa thấy có lửa, có uy như sau này. Trò lớn lên dần. Thầy cũng tầm vóc hơn lên.
Rồi sau đó ra trường, đón đọc các sách của cụ Mạnh, không bỏ sót một quyển nào. Quyển nào đọc cũng thấy mình khôn ra được ít nhiều. Cũng chẳng ngờ, sau này về học cao học năm 88-89 lại được vác sách học cụ. Lại còn được theo chân cụ đi đàn đúm với đám bạn của cụ. Qua cụ mới biết thêm được những tên tuổi lừng danh đất nước. Cụ cho đi cùng đến nhà Hoàng Ngọc Hiến. Cụ cho đi đến nhà Nguyễn Minh Châu. Cụ cho đi thăm nhà văn Kim Lân, Tô Hoài. Cụ cho ngồi cùng bàn nhậu với Nguyên Ngọc. Cụ lại bảo hôm nay Nguyễn Huy Thiệp nó mời ăn giỗ tại nhà, ông có đi được không. Thế là lại được dịp tháp tùng. Vâng. Lúc đó tôi vừa ở miền rừng Tây Bắc trở về sau 6 năm, đói ăn đói chữ, trông nhếch nhác (lại chữ của cụ Mạnh) lắm. Được cụ Mạnh cho gọi đi đâu là sướng, chẳng quản ngại gì. Đi để mà học hỏi, chứ cũng chẳng phải bắt quàng người sang làm họ…Cái ngày ấy đang còn trẻ tuổi, lòng hăm hở vô tư.
Lại nhớ, vào năm 89, phong trào đổi mới văn nghệ đang lên rừng rực. Cái lò sư phạm do cụ Mạnh làm “đầu lĩnh” cũng rừng rực không kém. Ngày đó, chúng tôi thỉnh thoảng tổ chức buổi sinh hoạt văn học, có mời một số nhà văn nhà thơ đang nổi vào nói chuyện. Có hôm, chương trình lên xong xuôi, hội trường đâu ra đấy, đèn điện sáng trưng, cử tọa đã lục tục đứng chờ, còn khoảng nửa tiếng nữa là khai mạc. Đùng một cái mất điện. Mất điện thì thắp nến. Có lệnh giải tán. Hỏi lý do? Trả lời, “trên” ra lệnh. Trên là ai? Là Đảng ủy, Ban giám hiệu. Tại sao? Đi hỏi trên nhé. Thế là “mất điện” luôn. Gặp cụ Mạnh, cụ bảo các cậu tập trung viết về Nguyễn Huy Thiệp, Dư Thị Hoàn, Phạm Thị Hoài…đi, chuẩn bị cho Hội thảo khoa học sắp tới. Thế là như mở cờ trong bụng. Lại cặm cụi viết. Nhớ cái hôm Hội thảo lừng danh “Chung quanh các vấn đề thời sự văn học” ở Khoa văn Sư phạm, đông ngàn ngạt những người là người. Phòng chật cứng. Sinh viên vòng trong vòng ngoài. Họ đến để xem mặt Nguyễn Huy Thiệp là cái ông nào mà lại viết được Tướng về hưu, Vàng lửa, Kiếm sắc, lại dám khinh nhờn cả tướng lĩnh, cả ông vua Quang Trung? Họ xem để biết cái cô Dư Thị Hoàn là cô nào mà lại dám trêu ngươi nền luân lý mà viết “Anh quên cài khuy áo ngực cho em”. Còn cô Phạm Thị Hoài, là người học hành bơ sữa bên Tây thế nào mà lại đem đến cho văn xuôi bấy giờ một giọng văn đặcTây mà thông minh đến vậy?...Người viết bài này cũng đánh liều viết bài về Phạm Thị Hoài để tham gia Hội thảo, rụt rè đưa cho cụ Mạnh.
Cụ không nói gì. Hôm Hội thảo, bất ngờ thấy có tên trong danh sách. Cụ lại vẫy ra, bảo hôm nay cậu lên trình bày bài tham luận của cậu nhé. Ôi, sướng quá. Chẳng biết lúc đọc có ai nghe không, nhưng được đọc tham luận trong một Hội thảo danh giá như vậy cũng thấy mình lớn thêm một chút. Sau hôm ấy, Phạm Thị Hoài có viết thư mời ra Viện sử Hàng Chuối để trò chuyện. Lúc ra, Hoài vừa nhai kẹo cao su, vừa phì phèo thuốc lá. Tôi chưa quen cái cung cách này nên cũng không mặn mà nói chuyện. Đại loại Hoài khen, cho rằng tôi là một cây bút có triển vọng. Tuy nhiên nên như thế này, thế này…Tôi ậm ừ ra về. Từ bấy không còn cơ hội nào gặp lại Phạm Thị Hoài nữa, mặc dù vẫn đọc của Hoài đều. Hoài là một nhà văn tài năng thật sự. Trở lại với hội thảo. Cụ Mạnh như một đầu lĩnh tập hợp các “anh hùng cái thế” về Lương Sơn Bạc. Những cây bút đổi mới ai cũng mặt mũi sáng trưng, hừng hực khí thế. Một số người sợ đổi mới, mặt rất căng thẳng sẵn sàng nã pháo. Riêng cánh học trò chúng tôi phục cụ Mạnh lắm. Với Hội thảo này, phi cụ Mạnh ra khó ai có thể tổ chức được.
Tôi không được điều độ như Chu Văn Sơn- học trò ruột của cụ Mạnh. Có hôm uống rượu cùng cụ Mạnh, say bét nhè. Thế là vừa chỉ tay vào Chu Văn Sơn, vừa nói: “Con không được giỏi giang như hắn. Nhưng con cũng đọc không sót chữ nào của thầy. Con cũng là người tử tế đấy chứ thầy?”. Cụ Mạnh nhìn tôi cười cười. Cái cười độ lượng. Hôm sau, gọi điện hỏi lại Chu Văn Sơn, Đỗ Ngọc Thống xem hôm qua Văn Giá nói năng lung tung bố láo gì với cụ Mạnh không? Sơn dọa, có hơi lung tung đấy. Cụ thể thế nào? Sơn dài giọng: Thầy thầy con con, chắc cụ Mạnh sướng. Đỗ Ngọc Thống bảo chú say quá. Chú nói cứ như gào vào mặt người ta ý. Nhưng chú đáng yêu. Thì vẫn bảo chú là cái thằng nghệ sĩ mà lị! Híc híc…
Lại nhớ có hôm, mấy thầy trò đang ngồi uống rượu ban trưa với nhau, tự nhiên Chu Văn Sơn đưa cho một khoản nhuận bút quyển gì đó do NXBGD gửi. Hơn triệu bạc, to phết chứ ít đâu. Thế là cao hứng, Văn Giá rủ mọi người đi hát Karaoke. Cụ Mạnh tủm tỉm không chối từ. Đến nơi, vừa ngồi vào bàn, đã có mấy em mắt xanh mỏ đỏ xúm lại mở bia đôm đốp. Mấy đứa bọn tôi thi nhau gào lên mấy bài quen thuộc. Thỉnh thoảng liếc sang thầy, thấy thầy chẳng hát hò gì, ngồi rủ rỉ với cô rót bia. Lúc ra về, tôi trêu thầy thấy con bé ấy xinh không? Thầy cười cười không nói gì. Lúc sau cụ bảo: cái con bé này nó bảo bố mẹ nó bỏ nhau, nên nó bỏ học sớm…Hóa ra là thế.
Chúng tôi vẫn thường bảo nhau: Cụ Mạnh là người sướng. Cụ nghệ sĩ từ trong máu. Cụ làm việc quần quật. Chơi cũng tới bến. Cụ là người “được sống”. Chẳng như mấy đồng chí cán bộ giảng dạy và nghiên cứu khác, làm hùng hục, chỉ biết làm thôi, chứ có được sống là mấy. Thế nhưng típ người như cụ cũng nhiều hệ lụy. Người tài thì hay được gái mê. Giai thoại kể rằng: có lần cô học viên cao học xinh đẹp đến nhà, khi ra về, thầy lưu luyến tiễn em ra tận cổng. Cô ta nhìn mắt trước mắt sau không thấy có ai, bèn vừa nói cho em hôn thầy cái vừa quàng tay vít đầu thầy lại hôn chùn chụt. Thầy để im xem sao. Rồi hình như thầy cũng…không chối từ thì phải. Bỗng trên cao có giọng nói đầy quyền uy dội xuống: “Anh Mạnh ơi anh Mạnh!...”. Thầy sực tỉnh. Hóa ra lúc ấy cô nhà đang đứng trên balcon tầng ba dọi xuống. Nghe đâu sau cú ấy chiến tranh lạnh hơi bị kéo dài! Hãi quá. Một lần vui chuyện, hỏi giai thoại có thật không, thầy tủm tỉm, rồi bảo thật đấy, cô ấy tên là… mình vẫn nhớ…Tôi bình luận: Thầy thế là hạnh phúc rồi!...
Lúc học hành sinh viên, cao học, nghiên cứu sinh, cụ giúp. Đến bây giờ già nửa đời người rồi, có nhiều việc vẫn nhờ cụ giúp. Tỉ như cái chuyện mới đây. Tôi liên hệ qua điện thoại xin phép gặp nhà văn Nguyên Ngọc để mời ông đến nói chuyện với học viên Khoa Viết văn chỗ tôi. Gọi lần nào ông cũng bảo bận. Lúc thì đang Đà Nẵng. Lúc lại Tây Nguyên. Lúc chuẩn bị đi Pháp. Lúc lại hội thảo nọ kia. Oải quá. Hỏi ra mới biết, ngày đang còn là Trường Viết văn Nguyễn Du, có một vị lãnh đạo ở đấy chẳng biết vì lý do gì tẩy chay hết Nguyễn Đăng Mạnh, Phạm Vĩnh Cư, Nguyên Ngọc và nhiều người khác đã có nhiều năm giảng dạy và gắn bó với các thế hệ học viên nơi đây. Thế là chả cứ gì ông Nguyên Ngọc, không ít người khác cũng thôi không đến nữa. Có phải là các ông xin đám đến đâu. Cần các ông thì các ông đến, chả cần thì thôi…Đến lượt tôi về trông coi nơi đây mới từ cuối năm 2006 đến giờ, mời lại các vị khó quá. Lại phải bảo cụ Mạnh nói cho một câu. Một hôm, ngồi với cụ Mạnh, cụ Hiến, tôi liền có sáng kiến gọi điện cho nhà văn Nguyên Ngọc, nhờ hai thầy nói hộ, một câu các thầy bằng mấy câu của mình. Thế là cụ Mạnh bảo: Nguyên Ngọc này, Văn Giá nó là thằng tử tế đấy. Đến giúp nó một tí nhé. Cụ Hiến lại bảo: Nguyên Ngọc nói chuyện có tớ với Mạnh đến ngồi nghe cậu. Đến nhé. Chả biết Nguyên Ngọc nói gì, thầy Hoàng Ngọc Hiến cười ha ha. Được lời như cởi tấm lòng. Nhà văn Đất Quảng bảo tôi trong điện thoại: được rồi, tớ sẽ sắp xếp đến chỗ cậu, nể lời Mạnh với Hiến đấy...Buổi nói chuyện diễn ra thật sớm. Toàn những điều gan ruột cả. Ngồi bên dưới nghe nhà văn Nguyên Ngọc là Nguyễn Đăng Mạnh, Hoàng Ngọc Hiến, Chu Văn Sơn và nhiều nhà NCPB khác. Học trò viết văn cũng được thơm lây.
Bây giờ thì cụ Mạnh cứ dăm bẩy tháng lại chuyển cư, khi vào Nam thì nhà con giai, lúc về Bắc thì lại nhà con gái. Có đận “cụ bà” đi cùng, có đận không. Có lần ở lại Bắc một mình. Buồn quá, cụ gọi Thống, rồi Thống lại đến rước cụ đi chơi. Có lần Thống lại gọi cho Sơn cho Giá…
Vừa rồi cụ bị vướng vào cái vụ hồi ký hồi kiếc đến rầy rà. Có lẽ cụ Mạnh buồn. Buồn vì nhiều lẽ. Trong khi đám học trò mải làm mải ăn mải yêu mải những thứ vớ vẩn này khác cũng ít đến thăm cụ. Lòng xiết bao áy náy. Có người bảo cụ dũng cảm. Có người lại cho là cụ…dại. Có người còn nhiếc cụ sướng chẳng biết đằng sướng, lẽ ra thì cứ an hưởng tuổi già, vui đâu được cứ vui, chơi đâu được cứ chơi, lại dở dói ra cái món hồi ký…Chả biết nói thế nào. Chạnh nghĩ tới một câu thơ của Evtusenko: “Sống ở cái thời gì mà kỳ cục vậy- Chỉ sống đúng là mình đã được coi là người dũng cảm”. GS. Hoàng Ngọc Hiến thì bảo: “Cái nước mình nó thế!”…
Cụ Mạnh không cần ai khen là người dũng cảm. Nhưng cụ Mạnh luôn sống và dám sống đúng là mình. Có lần Thầy nói với chúng tôi: “Ở đời, giữ được nhân cách tốn kém lắm thay!”. Tốn kém và nguy hiểm nữa Thầy nhỉ?...
Cự Lộc ngày 7.6.2009.
VG
(Bản đầy đủ tác giả gửi cho phongdiep.net. Đã đăng Tiền Phong cuối tuần Canh Dần)