Như chúng ta đã biết, Hoàng Lê nhất thống chí là một pho tiểu thuyết lịch sử, viết về sự thống nhất đất nước vào triều Lê trung hưng(1533-1789), do một số tác giả kế tục nhau viết. Vì đây là một tiểu thuyết lịch sử, nên có những phần hư cấu ở mức độ nhất định. Nhưng bây giờ giả sử các nhà lịch sử cũng viết lịch sử về thời Lê trung hưng, thông qua các nhân vật và những sự kiện, câu chuyện có thật-không có yếu tố hư cấu, tựa như kiểu Hoàng Lê nhất thống chí, hay dạng sử ký, thì tôi tin rằng trẻ học sử sẽ rất có hứng thú, và sẽ có thể kể lại vanh vách! Rồi tiểu thuyết Hội chợ phù hoa của William Makepeace Thackeray(1829-1864) đã mô tả trận Waterloo năm 1815, là một trong những trận đánh nổi tiểng nhất và đặt dấu chấm hết cho các cuộc chiến tranh Napoléon (1803-1815), vị tướng người Anh chỉ huy trận đánh này là quận công Wellington, và ông đã trở thành một vị anh hùng sáng chói của đất nước Anh. Chiến tranh và hòa bình-bộ tiểu thuyết sử thi của đại văn hào Nga Lev Nikolayevich Tolstoy(1828-1910), đã phản ánh một giai đoạn bi tráng của toàn bộ xã hội Nga, từ quý tộc đến nông dân, trong thời đại Napoléon. Người Việt chúng ta, biết đến sử Tầu nhiều, là do các tiểu thuyết lịch sử hay sử ký của họ. Thật không ít người có thể kể và bình luận rất hay về đại trận Xích Bích trong lịch sử Tam Quốc(190-280), thông qua các nhân vật của nó!
Qua trao đổi với nhiều người, ở nhiều thế hệ, người ta đều có chung một nhận định rằng, học sử thông qua các nhân vật, sẽ làm cho người học, nhất là những người trẻ hứng thú, và dễ nhớ! Trong thực tế, suy cho cùng lịch sử của loài người là, lịch sử của các nhân vật, do thời thế sản sinh ra, và đại diện cho thời đại đó, họ chính là người dẫn dắt công chúng. Nhiều người đặt vấn đề rằng, liệu có phải chăng, nguyên nhân gốc gác gây nên khủng hoảng dạy và học sử ở ta, là do còn rất thiếu nhân vật, hoặc nhân vật được đề cập đến một cách mờ nhạt. Người học liệu có xuất hiện cảm xúc được chăng, nếu không thông qua các nhân vật lịch sử. Học lịch sử thiếu vắng những nhân vật, dường như sẽ không có hồn, mà chỉ còn lại một mớ sự kiện khô cứng, dẫn đến rất khó nhớ! Chẳng hạn viết về chiến sử đời nhà Trần, có thể dựng những câu chuyện lịch sử hoặc sử ký, với các nhân vật như Trần Nhân Tông, Trần Quốc Tuấn… và nhiều tướng soái tiêu biểu khác, xuyên suốt từ vua đến quan, những quyết sách sáng suốt, những kế sách xuất thần, tầm nhìn, cách đối nhân xử thế, thu phục lòng người của họ. Cũng qua họ và những câu chuyện, những sự kiện quanh họ, người học sẽ cảm nhận được, hồn cốt của hào khí Đông A một thời, thấy được những nhân vật lịch sử lỗi lạc, sống động về nhân cách, về trí dũng, về nhân văn, về tầm nhìn… trong lịch sử nước nhà, mà qua đó người học, được học hỏi và củng cố thêm lòng tự hào chính đáng, về chính cha ông mình!
Người ta có thể nhìn thấu thời kỳ chiến tranh Hán-Sở(206-202 TCN) của Trung Quốc, thông qua tiểu sử sống động của các nhân vật Lưu Bang; Hạng Võ; Hàn Tín; Trương Lương; Phạm Tăng trong bộ sử ký của Tư Mã Thiên(145-86 TCN). Tôi hình dung rằng, ở từng tầm mức cấp học ở bậc học phổ thông, có lẽ nên giảng dạy môn lịch sử thông qua các nhân vật, hoặc một chuỗi các nhân vật gắn kết, dẫn dắt công chúng, làm nên những chiến công, linh hồn của những cuộc chiến, làm nên lịch sử! Ở mức độ thấp, hãy nói về những nhân vật, cùng với những sự kiện lịch sử mà họ đóng vai trò tiêu biểu nhất. Ở mức cao hơn, có thể gắn nhân vật với tầm thời đại, tầm của những trận đánh quyết định… Đặc biệt thông qua các nhân vật này, người ta còn được biết về những phẩm chất anh hùng, nhân cách, những quyết sách xuất sắc, hay tầm vóc tư tưởng, tình yêu hoa bình, căm ghét chiến tranh và cái ác của họ! Và qua họ người học sẽ thu nhận được rất nhiều bài học như, tình yêu thương con người, tình yêu tổ quốc, nhân cách, đức hy sinh, lòng dũng cảm… Cuối cùng, tác giả bài viết cũng đồng tình với nhiều người rằng, nếu làm tốt môn lịch sử, thì tự môn học này có thể chứa cả những nội dung về giáo dục công dân, cũng như giáo dục quốc phòng.