Vụ nhóm người Trung Quốc vượt biên trái phép sang Việt Nam qua cửa khẩu Bắc Phong Sinh, tỉnh Quảng Ninh hôm thứ Sáu ngày 17/4 vừa qua thực ra chỉ là một trong nhiều vụ đã, đang và sẽ tiếp tục xảy ra dọc biên giới Trung Việt. Tuy nhiên quá trình giải quyết vụ việc lần này bộc lộ rõ hơn nguyên nhân sâu xa đáng để xem xét rút ra bài học kinh nghiệm.
Trong luồng dư luận hiện nay, bên cạnh ý kiến tán thành có nhiều ý kiến phê phán cách về giải quyết của nhà chức trách Việt Nam liên quan đến vụ việc này, đặc biệt việc trao trả cho phía Trung Quốc toàn bộ, kể cả những kẻ phạm trọng tội trong lãnh thổ Việt Nam. Những ý kiến phê phán cho rằng việc bàn giao cho Trung Quốc toàn bộ nhóm tội phạm (cả người sống lẫn xác chết) như vậy là quá vội vàng và không phù hợp với nguyên tắc về độc lập chủ quyền quốc gia và quyền con người. Có ý kiến cho rằng "Việt Nam đồng lõa (với Trung Quốc) vi phạm nhân quyền" v.v...
Sở dĩ có cách hiểu khác nhau, thậm chí trái ngược nhau như vậy trước hết là do tình trạng thiếu thông tin hoặc không minh bạch, không nhất quán về thông tin. Ví dụ, các nguồn tin chính thức của Việt Nam lúc đầu khẳng định nhóm vượt biên "không phải là khủng bố", nhưng khi các nguồn khác gọi họ là "người Tân Cương", là "lực lượng ly khai", "khủng bố"... thì không bác bỏ. Phải chăng trước sự chất vấn của dư luận người ta có ý "để ngỏ"một số thông tin mơ hồ về tung tích "nhóm khủng bố" ...để khớp với hành động manh động táo tợn của họ(?). Một nguyên nhân khác là mối quan hệ Việt-Trung có những điều khác với thông lệ quốc tế; chúng được điều chỉnh bằng những thỏa thuận riêng tư giữa nhà chức trách hai nước mà người ngoài khó biết được. Đó là những lý do khiến người bình thường khó có đầy đủ thông tin nếu muốn đưa ra những lời bình luận đáng tin cậy. Mọi lập luận và quy kết "tội danh" xem ra chỉ là sự suy diễn không mấy thuyết phục. Thử hỏi, nếu phía Việt Nam khăng khăng đòi giữ số người vượt biên Trung Quốc đó thì điều gì sẽ xảy ra? (Theo tôi được biết, nhiều trường hợp người vượt biên trên thế giới cũng bị "trục xuất nhanh" không cần xét xử... để tránh rắc rối phiền phức đấy, chứ có riêng gì Việt Nam?)
Có lẽ vấn đề đáng để bàn luận ở đây là nguyên nhân dẫn đến vụ việc một cách không đáng có như vậy. Phải chăng nguyên nhân chính nằm ở TÂM THẾ của người Việt trong quan hệ với nước lớn láng giềng phương Bắc. Đó là tâm thế cả nể của kẻ yếu trước kẻ mạnh xen lẫn nỗi sợ hãi mơ mơ hồ cùng với những hệ quả phát sinh từ tâm thế đó. Đây không phải là chủ đề xa lạ mà đã được người Việt chúng ta bàn đến từ lâu rồi. Ở đây chỉ xin nêu đôi điều trực tiếp liên quan đến vụ việc vừa xảy ra mà thôi.
Vấn đề là, tại sao một nhóm tội phạm có cả phụ nữ và trẻ em đã bị bắt đưa về đồn biên phòng của ta lại có thể có cơ hội để tước đoạt vũ khí rồi khống chế toàn bộ đồn biên phòng, gây ra nhiều thiệt hại về người và tài sản như vậy?
Có người sẽ nói là "do sở hở của một vài chiến sĩ " và "do sự manh động của đối phương".... Nếu vậy xin hãy nghĩ đến cảnh những người Việt Nam phạm pháp ở Liên Xô cũ hay ở Trung Quốc, Nhật Bản hoặc bất cứ nước ngoài nào thì sẽ thấy sự khác nhau. Liệu người Việt Nam ở đó có cơ hội nào để mạnh động hay chỉ toàn bị đặt vào thế "bẹp dí như con dán" trong các đồn cảnh sát của họ?
Nếu nhóm vượt biên kia có vũ khí và chống trả trong quá trình bị truy đuổi thì còn có lý. Nhưng họ tay không và đã bị bắt đưa về đồn rồi mà để xảy ra vụ việc như vậy là điều rất vô lý. Nếu chúng là khủng bố mà ta sơ hở không còng tay khống chế ngay từ đầu thì lại càng vô lý.
Câu trả lời chính xác ở đây là tâm thế mơ hồ về bạn/thù khiến người Việt Nam không thể dứt khoát trong các mối quan hệ với nước lớn láng giềng phương Bắc, và tâm thế này hoàn toàn trái ngược với tâm thế của đối phương lúc nào coi thường và khinh miệt đối với nước Việt Nam phiên thuộc. Hãy xem cảnh sát biển Trung Quốc ngày đêm trấn áp dân chài Việt Nam trên biển Đông như thế nào thì rõ. Hãy xem cái cách họ sử dụng Việt Nam như một bãi rác thải cho các loại máy móc thiết bị lỗi thời, các loại hàng hóa thứ cấp rẻ tiền và độc hại v.v... thì rõ. Ở tầm cấp cao họ cũng luôn luôn đối xử với đồng cấp Việt Nam như vậy, thì ở tầm thấp hành động như nhóm vượt biên vừa rồi là chuyện dễ hiểu.
Liệu khi nào người Việt Nam có thể thực sự thoát khỏi cái tâm thế yếu hèn sợ bóng sợ gió để vươn lên với một tâm thế mới với lòng tự tôn tự cường dân tộc đúng với nghĩa của nó?
Hà Nội, ngày 19/4/2014