Đó là tập thơ Điểm tựa do Nhà xuất bản Tác phẩm mới – nay là Nhà xuất bản Hội Nhà văn – xuất bản và phát hành tháng 9 năm 1984, kỷ niệm 5 năm cuộc chiến tranh biên giới xảy ra. Tên tập thơ cũng là tên bài thơ để lại dấu ấn một thời của nhà thơ, nhà hoạt động cách mạng lão thành Lê Đức Thọ. Tác giả viết Điểm tựa vào tháng 1/1983, ngay sau chuyến thị sát về đời sống, tinh thần và vật chất của bộ đội biên giới ở tỉnh Cao Bằng. Bài thơ mở đầu:
Hàn thử biểu chỉ độ không
Đêm nay trời rét lắm
Cái rét biên thùy lạnh buốt sương khuya,
Gió vi vút rít qua khe cửa nhỏ
Trằn trọc mãi thâu đêm chẳng ngủ,
Thương anh nhiều, anh chiến sĩ của tôi ơi!
Còn đây là đoạn kết của bài thơ:
Làm thế nào để anh được ấm hơn đôi chút,
Bát cơm đầy thêm thịt cá, rau tươi,
Cứ mỗi đợt gió mùa đông bắc thổi về xuôi,
Chắc điểm tựa lại rét nhiều anh nhỉ?
Gió ơi gió nhắn đôi lời thủ thỉ,
Gửi tới anh bao nỗi nhớ tình thương.
Sẽ là thừa nếu lại viết thêm đôi lời phân tích, bình luận về chủ ý của những câu thơ gan ruột như vậy được viết ra từ một lãnh đạo Đảng và nhà nước khi đó. Chỉ xin nhắc lại, bài thơ từng được đăng trang trọng trên báo Nhân dân và thực sự làm xúc động và tăng thêm động lực cho quân, dân cả nước, tất cả vì sự vẹn toàn lãnh thổ đất nước những năm giữa thập niên 80 của thế kỉ trước. Bài thứ hai của Lê Đức Thọ in trong tập thơ này là bài Thăm anh, tác giả viết vào giữa tháng 12 năm 1983 khi đi thăm và làm việc ở Minh Hải - vùng đất tận cùng phía Nam của đất nước (Cà Mau ngày nay):
Vừa mới ngày nào lên điểm tựa
Đêm nay đã trọn một mùa xuân
Đường đi biên giới đâu xa lắm
Nhưng khó thăm anh lại một lần
Mở đài nghe báo tin thời tiết
Đợt gió mua này rét rét thêm
Tôi ở miền Nam tràn nắng ấm
Ước gì nắng ấm cả vùng biên...
Ngoài Lê Đức Thọ, Tố Hữu cũng được nhà xuất bản chọn in hai bài (Xuân đây và Ngẫu hứng), còn lại 68 bài thơ của 68 tác giả là các nhà thơ, nhà báo và một số cán bộ, chiến sĩ sáng tác trong khi làm nhiệm vụ bảo vệ biên cương, trực tiếp đối mặt với kẻ thù phương bắc. Theo Lời Nhà xuất bản ở đầu tập thơ : “ Thơ về biên giới đã thành một đề tài đặc biệt, liên tục xuất hiện trên báo chí và các tập thơ xuất bản gần đây.Nhà xuất bản Tác phẩm mới chọn lọc từ hàng nghìn bài thơ đã in trên sách, báo để cho ra mắt bạn đọc tập thơ Điểm tựa này”.
Nhiều người hẳn chưa quên, ngay sau khi quân xâm lược Trung Quốc ồ ạt đánh chiếm nhiều tuyến dọc biên giới từ Lai Châu sang phía đông Quảng Ninh (17/2/1979), nhiều nhà thơ, nhà báo chuyên nghiệp đã lên đường và có mặt ở những nơi chiến sự ác liệt đã và đang diễn ra để viết bài, đưa tin. Trường hợp nhà văn, nhà báo Bùi Nguyên Khiết công tác ở Báo Hoàng Liên Sơn hy sinh ngay buổi chiều ngày đầu tiên quân Trung Quốc đánh vào thị trấn Sa pa là một ví dụ điển hình. Tên của nhiều bài thơ in trong tập thơ cũng minh chứng điều đó: Từ Mã Yên Sơn đến Lũng Phầy (Nguyên Hồng), Lớp học dưới chân đèo (Hữu Thỉnh), Đêm Hà Giang (Nguyễn Bách), Đêm Đồng Đăng (Nguyễn Duy), Trận đánh trên đèo Khau Chỉa (Võ Văn Trực), Một chặng Hà Tuyên (Vân Long), Lên Cao Bằng(Y Phương), Chợ tết Mường Khương(Bùi Đức Khiêm), Ngôi nhà ở Lào Cai (Thân Như Thơ), Ghi ở chốt (Trần Nhương), Chuyến tầu năm ấy (Nguyễn Hoàng Sơn), Ta ca nô – trái tim của anh (Nguyễn Thị Hồng Ngát)...
Trong Bài hát ru con trên đường chạy giặc, nữ sĩ Xuân Quỳnh viết:
Nhà em ở phía đằng sau
Làng em bao lũ giặc Tàu tràn qua
Cành tre gãy trước sân nhà
Con cò trắng cũng bay xa mất rồi...
Lời ru hãy hóa lưỡi dao
Ngăn không cho giặc tràn vào tuổi thơ.
Phần lớn các bài thơ in trong Điểm tựa được viết vào giữa năm 1979 (nhiều bài ra đời chỉ một ngày sau cuộc chiến biên giới diễn ra). Như bài Trận đầu đánh thắng (ghi ngày 18/2/1979) Phạm Tiến Duật - Tác giả của những Lửa đèn, Gửi em cô thanh niên xung phong, Tiểu đội xe không kính – nổi tiếng mười năm trước viết:
Đồng đội ơi, các anh đánh rất tài
Nếu chúng chưa thật kinh hoàng, hãy cho thêm trận nữa
Đến bằng lửa chúng phải đi bằng lửa
Lần này đến ống đồng chúng cũng chẳng kịp chui!
Ngoài các nhà thơ, nhà báo xung trận, một số nhà thơ tuy không trực tiếp lên với biên cương nhưng cũng kịp thời và khảng khái bày tỏ chính kiến của mình trước công luận trong nước và bạn bè quốc tế. Nhà thơ Xuân Diệu trong bài Một lần nữa chúng tôi lại chống quân xâm lược (Thư gửi bạn bè nhà văn quốc tế):
Một lần nữa, chúng tôi lại chống quân xâm lược,
Chúng tôi vào cuộc kháng chiến thứ ba
Và lần này, kẻ địch không phải ở đâu xa
Chính kẻ vẫn tưởng là ruột rà, thân thiết
Môi sát kề răng, đường cách mạng bao lâu khăng khít
Những làng mạc đôi bên nghe chung một tiếng gà...
Còn nhà thơ Chế Lan Viên thì vẫn hào sảng, phơi phới tự tin vào cuộc chiến chính nghĩa và chiến thắng của dân tộc trước quân xâm lược:
Em có thấy bầu trời bát ngát sáng nay không
Tổ quốc thương yêu, người đẹp vô cùng!
Vừa xong lũ cường quốc phương Tây, giờ đến thằng giặc khổng lồ phương bắc
Bốn mươi thế kỷ là dài lâu, ba mươi tư năm là khoảnh khắc
Chớp mắt thời gian, ta đại thắng ba lần
Vẫn còn đây mưa phùn gió bấc
Biên giới đủ hoa rừng và lộc nõn để khao quân...
35 năm đã đi qua, các nhà thơ Lê Đức Thọ, Tố Hữu, Nguyên Hồng, Xuân Diệu, Chế Lan Viên...rồi một số nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước như Xuân Quỳnh, Phạm Tiến Duật...những người góp tiếng nói làm nên Điểm tựa một thời đã đi xa. 35 năm qua, nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ đất nước vẫn luôn hiện hữu và thường trực đối với quân, dân cả nước. Hằng năm các nhà văn, nhà thơ, nhà báo vẫn thường có những chuyến đi đến nhiều vùng biên cương, hải đảo xa xôi với những bài viết sống động về tinh thần cảnh giác,vượt khó để canh giữ từng tấc đất thiêng liêng của tổ quốc và đăng tải rải rác trên các báo, tạp chí trung ương và địa phương...
Có thể nói, thơ văn, ký sự, ghi chép về đề tài biên giới, biển đảo thời gian qua không ít và được người đọc cả nước trân trọng. Mới đây thôi, tại sân thơ truyền thống của Ngày thơ Việt Nam năm 2014 do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức với chủ đề “Mùa xuân đất nước: Từ Điện Biên đến biển đảo quê hương” đã được công chúng yêu thơ đón nhận và hưởng ứng.
Đáng suy nghĩ chăng, nhiều năm qua, ngay cả dịp kỷ niệm 35 năm chiến thắng biên giới lại không thấy xuất hiện một tập sách, truyện và thơ về chủ đề biên giới, biển đảo tương tự như tập thơ Điểm tựa của Nhà xuất bản Tác phẩm mới xuất bản cách nay 30 năm?
Liệu đây có phải là một khiếm khuyết của các nhà văn, nhà thơ, nhà báo đương thời nói riêng và một số nhà xuất bản nói chung trước các bậc tiền nhân? Hay nhu cầu về thơ, văn của người đọc cả nước, trong đó có các chiến sĩ thuộc các lực lượng vũ trang đang ngày đêm sống ở tuyến đầu vì sự toàn vẹn lãnh thổ của đất nước đã thay đổi ? Hy vọng không phải là như vậy.
B.Đ.K ( Báo Văn nghệ số 11, ngày 15/3/2014)