Những ghi chép trong di cảo, đọng lại như một tập tiểu luận đặc sắc của thi sĩ Trần Dần. Những ghi chép vẫn còn ở dạng bản thảo sơ khai trong sổ tay, xin giới thiệu những thao thức của ông như là những ý kiến thảo luận về “nghiệp” thơ vốn dĩ đầy vất vả, gian nan.

Thơ là cái gì?

Người bảo Thơ là đẹp
Người bảo Thơ là chân lý
Người bảo Thơ là sự thực
Người bảo Thơ là cuộc đời
Người bảo Thơ là yêu đời – là ghét đời.

Bao nhiêu định nghĩa, cứ định nghĩa ra, đem mà mổ xẻ lý lẽ thì lại thấy không đúng, không phải hoàn toàn là Thơ.

(…)

- Thơ là nơi xã hội, loài người sử dụng cao độ toàn bộ khả năng của mình.

Trong thơ, nhân loại yêu ghét giận hờn, ao ước, mộng mị, suy nghĩ. Nhân loại biến hóa: Sống chết, luân hồi, tái sinh nhân loại mọi mặt: Triết học, chính trị, quân sự, kinh tế, thiên văn, cả bói toán, tử vi v.v... cho nên Thơ tức là một thứ biểu hiện cao độ, toàn bộ, đầy đủ và trọn vẹn của nhân loại.

Thơ có phải vì vậy mà là đệ nhất hạng, trên hết không? Nghe định nghĩa trên, ối cán bộ đã lo: Đặt thơ ra ngoài, và cao hơn chính trị! Không phải.

Ví dụ bộ óc chỉ huy con người, nhưng bộ óc chỉ là một phần, cả người mới là con người. Cũng như chính trị chỉ huy Thơ, nhưng chính trị chỉ là một phần của xã hội, mà Thơ mới là mọi mặt trọn vẹn của xã hội.

Nghề làm thơ

- Làm thơ: Một nghề nghiệp khó khăn. Nhiều vinh nhưng mà nhục nhiều hơn.

- Khó khăn nhất là gì? Chỉ xét riêng về mặt sinh nhai thì thơ là một nghề khó kiếm sống. Bài thơ là thứ hàng rẻ nhất, tuy rằng làm nó tốn tiền nhất.

Ví dụ 3 tháng liền ra bờ hồ, tốn khá nhiều nước, khá suy nghĩ, tôi mới lẩy được một bài “Chuyện một người thi sỹ ngồi cả đêm bên nước Hồ Gươm”. Chưa có ai mua, mà có mua thì cũng không đủ tiền vốn?- Vậy thì bó buộc người thi sỹ phải có một thứ nghề khác kiếm ăn hàng ngày.

Thơ là mục đích mà phải thành nghề tay trái... Làm nghề khác chỉ là một phương tiện, nhưng hóa ra phương tiện trùm sang tay phải, choán cả mục đích.

(…)

Nhưng tóm lại vẫn là một nghề khó sống.

Một bài nhạc, một bức họa, một cái truyện ngắn truyện dài, một cuốn tiểu thuyết được săn đón, in nhiều, giả giá cao hơn gấp trăm lần...

Bên trọng, bên khinh một vực một trời.

Chưa nói là hay dở, nhưng cứ nghe chữ thơ thì nhà xuất bản lãnh đạm hơn là văn hay các thứ khác...

Họ lo bán ế...

(…)

- Đến cái chuyện dịch thì thơ cũng lại là một món khó dịch nhất. Thơ tầm thường không những là dễ bán hơn mà dịch ra tiếng ngoài lại dễ hay mới lạ chứ!

Còn thơ hay đã là một chuyện khó bán, lại còn khó dịch. Vì thơ hay là hiếm, thi sĩ hay là hiếm, người dịch được thơ hay lại càng hiếm.

Thẩn thì dễ bán dễ dịch

Chứ thơ thì khó bán, khó dịch.

- Nhà xuất bản sợ cái gì nhất?

- Sợ Thơ nhất

- Vì sao?

Đó là một sự méo mó nghề nghiệp. Họ tính việc buôn nhiều, bụng đâm hẹp, trí đâm mờ, óc đâm ngu. Hóa ra không dám buôn thơ, mà chính ra là một món rất có lãi nếu mà biết ra.

- Trong các thứ sĩ, không có ai bị nhiều thành kiến hơn là thi sĩ. Anh đi hỏi vợ mà xưng là thi sĩ thì người ta hết vía.

- Một triệu con gái may mới có được dăm cô là thực biết yêu thơ, yêu cả thi sĩ...

Còn đa số hoặc là yêu thơ không, hoặc là yêu thẩn thì nhiều.

- Anh mà xưng thi sĩ, người ta sẽ nhòm từ cái tóc, cái lông mi của anh.

- Đối với dư luận thi sĩ có nghĩa là vớ vẩn, mơ màng, lôi thôi, không có ích gì.

Mà khổ nhất là có thế thực.

Vì đa số là bọn thi sĩ ăn hại, đúng như dư luận đánh giá và còn tệ hơn nữa - Có một số là thi sĩ thực thì cũng lắm tật như thế, còn có thể có những tật kinh khủng nữa. Đó là cái tật của người có tài. Nó như là cái tất nhiên của nghề nghiệp. Nghề này thì lấy ông này tiên sư!

Sứ mệnh người - sáng- tạo

- Người thi sĩ đã là người phải chịu nhiều thành kiến, khinh bỉ. Người thi - sĩ - sáng - tạo - nữa thì không còn để đâu cho hết thành kiến, khinh bỉ.

- Nhiều thi sĩ giả - Ít thi sĩ thực.

Người thi sĩ thực nào cũng là một người sáng tạo.

- Thi sĩ giả lắm hình lắm vẻ, nó có cả hình vẻ sáng tạo nữa.

Người sáng tạo lắm hình lắm vẻ - nó có cả hình vẻ giả tạo nữa. Cho nên sự phân biệt thực khó khăn.

Phải có quần chúng đông đảo, kinh qua thời gian, tức là phải có lịch sử mới xét được, đó là một thứ quần chúng không nhầm.

- Người Sáng tạo là đại biểu cho Tương lai. Nên hắn mâu thuẫn rất mạnh với Hiện tại.

- Người Sáng tạo chỉ làm chủ được ở Tương lai. Còn ở hiện tại, hắn phải chịu như là thua, nhường cho những kẻ tầm thường khác làm chủ.

- Nếu có chịu được búa rìu của thành kiến mới có thể làm người sáng tạo được. Phải có dạ lim trí sắt.

Phải có gan đứng lên trên dư luận, chửi mắng, mưa bão. Phải biết đạp mưa xéo gió. Phải phá vỡ cái luân - lý - hiện - hành, những nguyên tắc tục lệ hiện nay đang làm chủ. Đó là bỏ cái ba lô của hiện tại, mới có thể xốc tới tương lai.

- Số phận người sáng tạo bao giờ cũng phải chịu hiểu lầm, chịu những sấm sét của cái cũ nó phản công.

Vì người sáng tạo là kẻ thù không đội trời chung của cái cũ. Mà cái cũ nó không chịu chết ngay, nó nhiều kế độc, hại ngầm và hại ra mặt.

- Cái mới, cái cũ là rất khó phân biệt.

Cái cũ nó muôn hình vẻ, nó có cả hình vẻ của cái mới.

Cái mới có muôn hình vẻ, có khi tưởng như cả hình vẻ của cái cũ nữa.

Phải có con mắt tinh đời

Phải nhiều con mắt tinh đời

Phải dài thời gian để cho những con mắt càng trở nên tinh đời. Tức là phải trải qua lịch sử mới đoán xét công minh được.

(...)

- Cái mới ở trong văn nghệ cũng như mọi cái mới, nhiều khi nó không được đẹp đẽ, còn thô thiển, méo mó có khi. Vì nó là một cái thai đang thành. Một cái mầm đang lớn.

- Đừng có mơ tưởng một cái mới toàn diện.

Ví dụ thơ hay mọi mặt. Mỗi thời kỳ có một trình độ nghệ thuật, tư tưởng nhất định. Trình độ đó có nhiều mặt ví dụ tư tưởng thì một triệu thứ tư tưởng, và nghệ thuật thì cũng hàng triệu vấn đề.

Mơ tưởng một cái mới toàn diện, thỏa mãn một triệu thứ tư tưởng, một triệu vấn đề nghệ thuật là một điều vô lý, như cời mặt trăng.

Cho nên cái mới có nhiều cỡ, nhỏ, lớn khác nhau. Một người thi sĩ mới ít nhất cũng là một người thi sĩ thỏa mãn khá nhiều quần chúng về tư tưởng và nghệ thuật. Chứ không phải thỏa mãn hết. Mà cũng không phải chỉ thỏa mãn một vài điểm thôi.

Quần chúng rất sung sướng có một người thi sĩ nào: Vui, buồn, giận dữ, mơ mộng, ngây thơ lại đĩnh đạc, thực tế lại bay bổng, một người thi sĩ có mặt ở nhiều nơi nhiều chỗ.

Những chỗ cần yêu, cần ghét, cần can đảm, cần thù hằn, cần mỉa mai, cần đùa nghịch, những chỗ vấn đề chung, vấn đề riêng, chỗ nói lớn, chỗ nói nhỏ tỷ tê, một người thi sĩ như vậy thật là mới đáng mặt sáng tạo, mới mẻ, khổng lồ, vô địch.

Mà như vậy vẫn không sao thỏa mãn hết mọi nhu cầu của quần chúng.

Cho nên người thi sĩ lớn nhất cũng vẫn phải thấy sự cần thiết, lý do sinh tồn của những thi sĩ nhỏ tầm thường khác. Chẳng nên khinh. Một mình người sáng tạo lớn nhất vẫn là không đủ.

Nhưng những thi sĩ nhỏ cũng không được thỏa thuê, mãn nguyện, không nên vinh thân phì gia ở địa vị thi sĩ chuột nhắt. Khổ cái là họ hay thỏa mãn trong cái tầm thường và ghen tỵ với cái khác thường.

(…)

Mưa, sấm đang đổ lên đầu họ.

Anh nào qua được mưa sấm mà không chết là đã có thể có quyền tự hào là mình có đôi ba ít chất mới được.

Vì còn nhiều trận nữa, thua lỗ còn nhiều.

Ai tới được trận cuối, mà thắng, dù gục ngã, khi đó mới có thể nhìn thấy rõ được là người thi sĩ mới.

- Người thi sĩ sáng tạo không theo lệ nào, người nào, luật nào cả. Chính bổn phận anh là tìm ra những lệ mới, luật mới, tự mình thành ra một người mới, để cho một số người khác theo.

- Người thi sĩ muốn trở nên sáng tạo thì việc chính là phải giết tâm mình đi để làm sáng cái tâm nhân đạo của mình.

Chọc mắt cho mù, để mà nhìn thấu bốn cõi.

Đập óc cho vỡ, để mà thấu luật nghìn đời.

Thơ không còn là thơ nữa, mà là một sự nhận thức đầy đủ trọn vẹn, mọi mặt về con người, sự sống, vũ trụ và xã hội.

Thơ thành sấm truyền, nó truyền sấm cho đời người. Người ta học ở đó, buồn vui ao ước ở đó, giải quyết các việc lớn nhỏ là nhờ ở đó.

Cuộc sống sống được là một phần nhờ ở đó.

Người thi sĩ thành ra một thứ lãnh tụ của cuộc sống. Một thứ bác học. Một thứ triết gia. Một thứ chính trị gia. Một thứ tình nhân. Một thứ người yêu. Một thứ người thầy, người anh. Cũng là một thứ người con, người em đáng mến.

Cái nghiệp đau khổ của người sáng tạo như đã nói, là một thực tế hàng ngàn năm nay - Ối người đã rơi đầu chảy máu chỉ vì đã tìm ra chân lý mới.

Nhưng còn một sự thực khác phải nhìn thấy: là quyền người sáng tạo được bảo đảm dần dần. Sự tổ chức và cách giải quyết của xã hội về mặt ấy có tiến bộ.

Đến chế độ dân chủ đã khá hơn. Tương lai xã hội chủ nghĩa cộng sản chủ nghĩa ắt hẳn khá trội hẳn lên, có thể giải quyết triệt để được không? Tôi cũng tin ở điều đó. Nhưng còn hiện nay thì chưa phải là đã giải quyết căn bản hợp lý. Cái nghiệp đau khổ của người sáng tạo còn nặng nề.

Ngày nay không còn chuyện Tào Tháo chém đầu Hoa Đà (vì Hoa Đà định bổ óc Tào Tháo, giải phẫu chữa bệnh) cũng không còn chuyện bỏ tù Gallile (vì anh ta tìm ra chân lý Trái Đất quay)...

Nhưng vẫn còn chuyện Maiakovsky, suốt một đời, mưa vùi gió dập, kết thúc bằng tự vẫn (1930 vì thơ anh ta vượt quá xa đỉnh đầu thời đại anh ta...)!

Chúng ta những người cộng sản, vẫn chưa giải quyết được vấn đề đó - chưa đảm bảo được vô điều kiện cho người sáng tạo. Vì nhiều lẽ. Lo rằng có bọn giả tạo nó lộn sòng cũng là một lẽ. Điều kiện thực tế là lẽ chính.

(...)

- Phá công thức! Phá những cái gì?

Người sáng tạo phá những công thức trở ngại cho sự sáng tạo của mình,

- Công thức tức là bóng đen dĩ vãng còn bám chặt ở hiện tại, ngăn bước tương lai.

- Công thức là cái cũ, sắp chết, mà lại còn uy lực.

- Công thức là sự vô lý, vô lý nhất là nó vô lý mà lại có quyền.

- Công thức tức là trình độ trung bình, cái mức chung một thời đại tức là luân lý hiện hành.

- Người sáng tạo không phải là người đậu cao rỉa lông.

Hắn chui từ đất bụi xã hội mà ra, còn lấm láp, lem luốc. Đó là một loại sen rất khỏe.

- Tại làm sao lại có những người sáng tạo?

Thực là một câu hỏi khó, vì nó dớ dẩn. Thử hỏi lại tại sao có người thường, người kém?

Nhân loại như vậy có ba hạng: khá - thường - kém.

Mỗi ngành hoạt động của nhân loại cũng 3 hạng: khá - thường - kém.

Người sáng tạo là người rất hiếm có ở trong số người khá, đó là người khá nhất.

Người khá là lực lượng Tương lai.

Người thường là lực lượng Hiện tại

Người kém là lực lượng Dĩ vãng.

Họ đều mâu thuẫn hạng này với hạng kia, và trong từng hạng một, dù là giữa hai người, và cả ở trong từng người nữa.

Đó là một sự thực chúng ta chiêm nghiệm thấy.

(...)

- Sự liên quan giữa cái mới và cái cũ!

- Cái mới từ cái cũ mà ra: Không phải trên trời rơi xuống. Không phải từ đầu người nào chui ra. Cái mới nẩy nở từ cái cũ, cái mới chui ở bụng xã hội cũ mà ra. Cái mới rất là trần tục (tenestre) như vậy.

- Cái mới mâu thuẫn với cái cũ, càng mới bao nhiêu thì mâu thuẫn càng nặng càng sâu. Xã hội cũ đẻ ra cái mới, tuy là đẻ ra đứa con, nhưng cũng lại là đẻ ra kẻ nó chôn mình đi. Đó là chuyện người con chôn bố mẹ, người mới chôn người cũ.

- Cái cũ phản công mãnh liệt với cái mới. Tùy sức của cái cũ càng cũ, cái mới càng mới thì sự phản công càng mãnh liệt. Được thua là do lực lượng hai bên quyết định (là chính), cũng còn do thời thế (là phụ).

- Cái mới tấn công cái cũ. Tùy theo sức lực mà tấn công. Cũng còn tùy thời thế. Có khi cái mới còn non mà thắng cái cũ.

- Có người sáng tạo nào thành công tức khắc được không? Được hiểu ngay, tránh được giông bão không?

- Không bao giờ.

Vì nói vậy tức là không hiểu rằng:

- Sáng tạo là mới. Mới mâu thuẫn với cũ.

Tương lai mâu thuẫn hiện tại, càng mâu thuẫn với dĩ vãng.

Sự ngoan cố của cái cũ nó vô bờ vô hạn.

- Người sáng tạo cư xử thế nào với những hiểu lầm, khinh miệt?

Tùy trường hợp, không câu nệ, không vạch hết được. Mỗi một kiểu sáng tạo có những cản trở riêng của nó, và cách giải quyết riêng. Người sáng tạo không chấp nê mà còn sáng tạo cả cách giải quyết nữa.

Nhưng có một điều rất rõ là người sáng tạo không bao giờ chịu thua cản trở, dù oái oăm tai ác đệ nhất.

Vàng thử lửa mới biết. Cái anh sáng tạo giả thì chỉ một cơn mưa là đã đủ tả tơi, lại quay thụt về số phận không sáng tạo của anh ta.

Còn người sáng tạo thì càng khó anh ta càng rắn. Càng lửa anh ta càng cao tuổi vàng. Càng sóng gió càng vững lái. Sức phản công càng mạnh, anh ta tấn công càng dữ dội.

- Người sáng tạo phải hy sinh những gì?

Phải hy sinh hiện tại với những quyền lợi của nó (quyền hành, uy tín, bổng lộc xã hội v.v...).

Sự hy sinh đó thời gian dài ngắn tùy theo nhiều yếu tố (cỡ sáng tạo, trình độ cách xa thời đại, lực lượng của cái cũ, lực lượng cái mới ở bản thân người sáng tạo và trong xã hội - thời cơ...).

Sự hy sinh nặng nhẹ cũng theo những yếu tố đó.

Có khi hy sinh cả tính mạng. Có những trận người sáng tạo chỉ thắng được nếu mà anh ta gục ngã.

- Người sáng tạo có được hoan nghênh ngay khi còn sống không? Hay chỉ sau khi chết?

Tùy theo những yếu tố đã nói.

Chứ không cố định thế nào được.

Maiakovsky thành công sau khi chết.

Pauchkine, Nguyễn Du lại thành công ngay khi còn sống.

Nhưng không bao giờ là tức khắc thành công, tức khắc là hợp với hiện đại.

Các nhà khảo cứu cũng nên xem thử có một cái thời cơ nào, bất ngờ mà tạo nên được cái thành công tức khắc ấy?

* Các họa phẩm trong trang của Trần Dần (tư liệu gia đình thi sĩ Trần Dần)

* Tên chung cả loạt bài do Tiền Phong cuối tuần đặt