Truyện kể rằng, xưa kia có một nhà thông thái đã tốn rất nhiều công sức cho việc kiếm tìm một chất lỏng hòa tan được mọi vật, với lòng đam mê không ngừng nghỉ, và ông rất tin là có thể tìm được. Thế rồi một hôm có một nhà thông thái khác đến thăm ông, và ông đã chia sẻ ý tưởng của mình cho bạn, và việc còn chưa làm được của ông. Thưa ông bạn của tôi, nếu ông tìm được “một chất lỏng hòa tan được mọi vật” thì ông lấy gì để đựng nó- vị khách kia hỏi bạn. Câu hỏi bất ngờ của vị khách đã kéo vị chủ nhà ra khỏi cơn mê, từ bỏ công việc bao năm đeo đuổi. Hóa ra việc đi tìm một chất lỏng hòa tan được mọi vật, là một việc không thể làm được, chứ không phải là một việc chưa làm được!

Câu chuyện trên đã để lại nhiều suy ngẫm, ít nhất là ở khía cạnh vai trò của phản biện! Phản biện cho công cuộc kiếm tìm “chất hòa tan cho mọi vật” thật đơn giản, nhưng đầy tính thuyết phục! Tuy nhiên trong thực tế, không phải lúc nào bác bỏ những vấn đề không tưởng, cũng đơn giản và thuyết phục như vậy! Chẳng hạn, nhân loại đã phải mất mấy nghìn năm cho việc chứng tỏ những vấn đề không tưởng trong toán học như: dùng thước kẻ và compa để dựng một hình vuông có diện tích bằng diện tích của một hình tròn cho trước (Bài toán cầu phương) hay chia ba một góc, hoặc đưa ra chứng minh cho định đề thứ Năm của Euclid… Và cho đến nay vẫn còn biết bao bài toán vẫn chưa được giải, mà người ta cũng không biết chúng có thuộc loại không thể giải được hay không?

Nhân loại trong thế kỷ XX đã chứng kiến tội ác hủy diệt của chủ nghĩa Phát xít! Chủ nghĩa này muốn xóa bỏ truyền thống để xây dựng một hệ thống chính trị, xã hội và văn hóa hoàn toàn mới! Dường như những người theo chủ nghĩa này, đã không thừa nhận trật tự tự nhiên vốn có của loài người. Họ như muốn sắp đặt nhân loại theo một trật tự mới (!) Để đạt được mục đích, chúng đã xóa nhòa ranh giới giữa cái thiện và cái ác, giữa cái tốt và cái xấu. Chúng nhân danh tinh thần nhân đạo, nhưng lại biến con người thành những con số để tha hồ giết chết hoặc đày đọa, mà không hề có chút áy náy nào cả. Tất nhiên đó là một thứ chủ nghĩa không tưởng tàn ác, vì thế chúng không thể làm được! Nhưng sự thất bại của chúng, đã khiến nhân loại phải trả một cái giá vô cùng tàn khốc! Chủ nghĩa Phát xít đã bị mang án “tội ác chống nhân loại”! Nó đã để lại cho nhân loại một bài học đau đớn, về sự ra đời của những tư tưởng thoát ly tự nhiên, những điều không nên làm, để rồi nhân loại phải trả bằng xương máu, mới chứng tỏ được cái điều mà chúng không thể làm được đó!

Trong nhiều trường hợp chứng tỏ, hay ngăn chặn những việc không thể làm được, có thể chỉ cần dùng phản biện, và nhiều trường hợp đã trở thành những động lực to lớn, sản sinh ra những lý thuyết lớn đóng góp cho trí tuệ loài người! Đó là những trường hợp của Janos Bolyai (1802-1860) và Nicolai Ivanovich Lobachevsky (1792-1856) với sự ra đời Hình học phi Euclid, đã làm thay đổi thế giới quan Hình học, của Evariste Galois (1811-1832) với sự ra đời Lí thuyết Galois mở đường cho Đại số học, hay của Kurt Friedrich Gödel (1906-1978) với định lý Bất toàn, đã đập tan một học thuyết không tưởng, xuất phát từ niềm tin tuyệt đối của các nhà toán học vào sức mạnh của các công cụ hình thức, vốn được đề xuất bởi David Hilbert (1862-1943) và các cộng sự, nhằm loại bỏ những mâu thuẫn và nghịch lý ra khỏi toán học… Tuy nhiên chứng tỏ, hay ngăn chặn những việc không thể làm được, đôi khi nhân loại đã phải trả bằng máu, như đã đề cập ở trên về chủ nghĩa Phát xít!

Trở lại lịch sử về những công cuộc bất thành trong việc tìm thuật tràng sinh-bất tử, hay chế tác vàng từ những kim loại thông thường (giả kim thuật)! Đó dường như là không tưởng trong khả năng của con người ở các thế kỷ trước, nhưng ngày nay “giả kim thuật” có thể thực thi, còn “thuật tràng sinh-bất tử” có vẻ như có tia hy vọng! Việc chế tạo vàng từ các kim loại khác đòi hỏi kĩ thuật rất cao, tốn kém và không kinh tế. Vì vậy thay vì giả kim thuật, người ta tìm cách khai thác vàng trong tự nhiên, mà sự thật đã mang lại hiệu quả hơn nhiều! Tạo hóa đã sáng tạo ra chúng ta, chắc chắn cũng sáng tạo ra mọi nguyên tố mà chúng ta cần. Bởi vậy tuy giấc mơ về “giả kim thuật” của con người đã thành hiện thực, nhưng người ta cũng lập tức nhận ra, đó là việc không nên làm, ít nhất trong thời điểm hiện tại.

Khác với nghề giả kim thuật của nguời Hy Lạp, người Trung Quốc đi tìm thuốc trường sinh bất lão, và người ta luyện đan, nhưng rút cục cũng chỉ là trò chơi giả kim thuật mà thôi! Thực tế trên thế giới xuất hiện những bộ tộc sống rất thọ, những bộ tộc này thường được thừa hưởng một môi trường thiên nhiên ưu đãi, cùng với chế độ sinh hoạt cũng rất tuân thủ tự nhiên! Vậy thì thay vì sáng tạo “thay trời”, con người nên chăng nương nhờ, học hỏi thiên nhiên, có lẽ đó mới là việc nên làm hơn tất cả!? Rõ ràng việc chữa bệnh và kéo dài tuổi thọ của con người, luôn là mục tiêu phấn đấu của mọi thời đại, tuy nhiên làm cho con người trở nên bất tử, có phải là việc nên làm hay không, xin mỗi người hãy tự trả lời!

Trong bài báo: “Stephan Hawking: 100 năm nữa robot sẽ kiểm soát con người” (VietNamNet ngày 14/05/2015), một trong những nhà bác học lỗi lạc của thời đại chúng ta, Stephan Hawking, đã cảnh báo độ nguy hiểm về sự phát triển của trí tuệ nhân tạo. Ông chia sẻ tại Zeitgeist-2015 rằng: "Máy tính với trí tuệ nhân tạo sẽ vượt qua con người trong vòng 100 năm tới. Khi điều đó xảy ra, chúng ta phải chắc chắn rằng máy tính có cùng mục tiêu với chúng ta". Ông đã cùng nhiều nhà khoa học nổi tiếng khác đã ký một bức thư ngỏ, nhắc nhở nhân loại nên thận trọng, trong quá trình phát triển máy tính với trí tuệ nhân tạo. Điều gì sẽ xảy ra nếu những con robot-siêu nhân đó chống lại chúng ta? Rõ ràng nếu chúng ta không chứng tỏ được khả năng của robot luôn bé thua khả năng của con người và chúng ta luôn khống chế được nó, thì việc nên làm hay không, phát triển không kiểm soát lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, sẽ là một câu hỏi nghiêm túc, cần sớm được trả lời!

Khát khao phát triển hùng mạnh, luôn là động lực của mọi quốc gia, nhưng cách tiếp cận thì ở mỗi quốc gia, mỗi thời, mỗi khác! Nhận thức đầy đủ được tiềm năng, con đường tiếp cận và cái đích đến, cái giá phải trả và những lợi ích mang lại, cũng như những việc cần làm trước, cần làm ngay, những việc không thể làm,…, luôn không bao giờ là những vấn đề đơn giản! Để tránh nhưng sai lầm đáng tiếc, người ta luôn cần đến những hệ thống phản biện, cần bám sát thực tiễn và lắng nghe hơi thở của cuộc sống! Cuối cùng là những trang lịch sử huy hoàng, hay đau thương, những bài học về sự không tưởng… có lẽ không bao giờ xưa cũ!

_____________

Hà Nội-26/02/2016