Đối với động vật và thực vật, ăn là để tồn tại và phát triển. Từ ngọn cỏ đến con kiến cũng đều phải ăn, cho dù thức ăn là đất, là phân. Không ăn thì… Thánh cũng không sống nổi! Vậy hiển nhiên: Ăn để mà sống rồi! Ấy thế mà vẫn có người nói sống để mà ăn! Đúng, sai thế nào, đến nay, cuộc tranh luận vẫn chưa ngã ngũ.
Ăn tưởng là việc đơn giản, ấy vậy mà phải học đấy. Người xưa dạy rồi: Miếng ăn được coi là ngọc thực, nhưng cũng có khi là miếng nhục! Ăn uống phải cho đàng hoàng, không nhai nhồm nhoàm, càng không phùng mang trợn mắt ăn lấy được. Phải chín chắn ngay cả trong việc ăn, đừng có ăn xổi ở thì, ăn không nghĩ đến ngày mai. Miệng ăn núi lở, nên ăn phải đi đôi với làm: Tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ. Có kẻ ăn hoang phá hại; lại có người có tiền có của đấy, nhưng vẫn ăn dè ăn sẻn, dành dụm phòng lúc khó khăn. Con trẻ lên hai lên ba háu ăn thì cha mẹ, ông bà ai cũng mừng; nhưng thành người lớn rồi, mà trông thấy miếng ăn, mắt cứ hau háu thì xấu lắm! Miếng ăn còn phải sạch sẽ, ăn chín uống sôi, chớ ăn sống ăn sít. Có kẻ ăn như mèo ăn, nhưng cũng có người ăn hùng hục như hổ đói. Có người mời gãy đũa, gãy bát không chịu ăn; nhưng có kẻ cứ thấy đâu có ăn là sa vào liền, tự nhiên như ruồi! Bên cạnh người phàm ăn, bạ gì cũng ăn; thì cũng có kẻ kén cá chọn canh. Có người khi ăn cũng luôn nghĩ đến người khác: ăn trông nồi, ngồi trông hướng, thấy nồi cơm đã vơi, thì dẫu bụng còn đói, vẫn hạ bát vô phép các cụ, cháu ăn đủ rồi ạ! Nhưng cũng không ít kẻ mặc thiên hạ, cứ một mình chén tì tì, chén thủng nồi trôi rế… Ăn cũng có nhiều cách: Lịch sự thì gọi là xơi (“Kính mời cụ xơi cơm”), cùng trang lứa thì có thể nói là nhậu, là đánh chén. Không lịch sự thì có nhiều cách gọi lắm: nào là hốc, nhồi, tọng. Ví dụ: “Hốc (hoặc nhồi, tọng) cho lắm vào!”. Là gặm, liếm, đớp – ba từ này bắt chước động thái ăn của loài chó! Ví dụ: “Tiền trợ cấp các gia đình khó khăn, bị các quan địa phương nọ gặm (hoặc liếm, đớp) tới quá nửa!”. Ăn to nói lớn là biểu hiện tính cách của người đàng hoàng. Kẻ gian trá thì hay ăn vụng ăn trộm, ăn giấu ăn giếm…– Tất thảy đều do tính cách, đạo đức, lối sống con người tạo nên cả.
Lại có cả cảnh kẻ ăn không hết, người lần không ra nữa. Một gia đình nông dân, suất ăn hàng ngày chỉ đáng mươi ngàn đồng Việt Nam; ấy vậy mà có những đại gia sang Campuchia đánh bạc, mất một lúc vài chục ngàn đô-la Mỹ, vẫn thản nhiên tiếp tục đi chơi… gái để giải hạn!
Ăn, cũng có sự phân biệt đẳng cấp đấy. Cùng ăn chung một bữa tiệc, vậy mà nhiều khi vẫn có kẻ ăn trên ngồi trốc – mâm của người thường gọi là đại trà, mâm của kẻ quyền chức, gọi là VIP. Thế cho nên đã từng xảy ra chuyện, có thực khách đã xô ghế, văng tục bỏ về, khi phát hiện ra mình bị xếp ngồi mâm đại trà – một miếng giữa làng mà!
Người Việt ta ăn cơm bằng đũa, gọi là VÀ cơm. Ăn hay đi với uống - uống bia hoặc uống rượu, mà đã uống thì thường miệng vào lời ra. Lời đã ra thì không khỏi có lời nói hớ, đụng chạm người nọ người kia, sinh ra VA nhau. Va rồi, sẽ xảy ra cãi VÃ, cãi mà không chịu nhau thì dễ đi đến VẢ vào mồm nhau, thành to chuyện, làm nhiều thực khách bị VẠ lây. Thế là tình cảm bè bạn đang yên lành, bị sứt mẻ, sau này dù có cố công VÁ víu cũng khó lành!
Cũng gọi là ăn, nhưng lại không hề… nhai bằng răng. Không dùng răng, lại ăn rất khỏe, rắn mấy cũng ăn, to mấy cũng ăn. Đó là cách dân chúng hình tượng hóa cái tệ nhận hối lộ. Kiểu ăn này thì diễn ra quanh năm, nhưng sôi nổi nhất, táo tợn nhất, vẫn là dịp tết, từ tết Tây đến tết ta. Kinh tế suy thoái ở đâu, chứ không thấy ở cái kiểu ăn này! Về nguyên lý, thì người ta chỉ ăn khi đói. Nhưng rất nhiều quan ăn cả lúc no (mà họ thì có lúc nào không no?), thế mà chả bao giờ bị bội thực cả! Cổ nhân có câu này khuyên mọi người, chí lý lắm, nhưng chả mấy quan chịu nghe: Ăn cơm mắm cáy thì ngáy o o – ăn cơm thịt bò thì lo ngay ngáy. Họ lý sự rằng, cứ ăn đi, rồi lại mời kẻ khác ăn, nghĩa là đừng có ăn một mình, thì vẫn ngáy o o, chả việc gì phải lo cả! Bởi thế mới có sự ngược đời: Thằng tham ăn phưỡn bụng ra, không lo, trái lại người biết cái việc nó tham, lại lo – lo nó cho là mình biết, nó thù!
Quan có chức lớn thường ăn sang; không sang, một vài triệu, thậm chí một vài trăm triệu, không ăn. Không ăn không phải là không ăn mà là không bõ bèn, không ra tấm ra miếng thì không thèm ăn! Quan mà không ăn, kẻ kể chuyện này xin cứ đi đầu xuống đất! Quan cỡ nhỏ và quan sắp về vườn có nhiều vị phàm ăn và tạp ăn lắm. Bạ gì cũng ăn: sạch bẩn, to nhỏ, sang hèn, ăn tuốt! Ăn của thằng có tóc đã đành, nhưng thằng đầu trọc có việc tìm đến quan, thì dù nó chỉ có cái khố rách, mà rơi vào đúng lúc cần tận thu, quan cũng ăn.
Các quan tham thường ngậm miệng mà ăn, nhiều khi ăn rất lớn mà vẫn kín như bưng. Thánh lắm! Người thường không dễ gì bắt chước được đâu. Cơ quan phòng chống tham nhũng cũng không dễ gì có được chứng cớ quả tang.
Trong cuộc sống, còn tồn tại khá nhiều kiểu ăn mà không phải ăn, như ăn hiếp, ăn chặn – một kiểu hành xử bắt nạt người yếu (yếu lực hoặc yếu thế) của bọn côn đồ; như ăn cắp, ăn trộm, ăn cướp (mà khi áp dụng vào giới quan chức thì người ta lại gọi bằng mỹ từ tham ô, tham nhũng).
Trong cuộc sống, có thói ăn không nói có, lại có cả chuyện ăn có nói không. Các quan tham là hay ăn có nói không lắm, chứng cứ rõ mười mươi, quan vẫn chối bỏ… không ăn. Bí quá thì đổ tội đó cho phu nhân (đã có vị dùng cách ấy mà thoát mọi tội lỗi đấy, bởi ai làm nấy chịu, quan tuy là chồng nhưng từ lâu đã ly thân, nên không thể chịu trách nhiệm! Đúng quá đi chứ, trường hợp như thế mà bắt quan chịu trách nhiệm thì oan ức cho quan quá, còn đâu là sự công minh chính trực nữa).
Ngoài ra, người ta còn dùng hình tượng ăn để nói về một trong những cái đạo làm người, đó là sống ở trên đời phải luôn ghi nhớ công ơn người đã giúp đỡ mình, làm ơn không nên nhớ, chịu ơn chớ có quên. Kẻ quên ơn, bị xã hội sỉ vả là đồ ăn cháo đá bát.
Ăn để mà sống hay sống để mà ăn? – Phải chăng, chính là hai quan niệm này đã chi phối những hành vi ăn kể trên, của mỗi người chúng ta? Năm mới, xin lạm bàn đôi điều quanh cái sự ăn, cũng chỉ nhằm góp chút hương vị trào lộng cho không khí thêm vui. Tuyệt không có ý gì khác, xin thưa!