Làng văn đang háo hức thi đua với những tản văn, truyện ngắn, tiểu thuyết, đặc biệt thơ thì quả là nhà nhà… làm thơ, người người... làm thơ! Riêng với bút ký thì có vẻ như cái thể này nó chọn người, kén người. Trong khung cảnh ấy thấy Xuân Ba cứ đủng đỉnh, chễm chệ với thể ký, hết phóng sự đến bút ký, thì trong lòng cũng đã “tâm phục khẩu phục” lắm lắm: Mọi linh hồn đều được đưa tiễn, Vẫn phải tin vào những giọt nước mắt, Thời chưa xa người chưa cũ, Khang khác mây thường, Chuyện buồn kể muộn, Một tuần nước Mỹ. Và giờ đây là Ngọn cỏ gió vờn. Cái đề sách nghe cứ từa tựa tiểu thuyết Ngọn cỏ gió đùa (1926) của cụ Hồ Biểu Chánh xa xa vậy. Không biết có liên tưởng gì không khi đặt tên cho đứa con tinh thần của mình, với Xuân Ba? Cuốn này in đã vài năm nhưng nay tôi mới có, duyên do là mấy hôm Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ IX, ngẫu nhiên được Ban Tổ chức sắp đặt ngồi cạnh nhau suốt cả ba ngày. Cũng dễ mấy năm rồi, cùng ngụ ở Thủ đô cả, mà nay mới có dịp tao ngộ văn chương, nên anh hứng khởi rút bút ghi tặng. Văn của Xuân Ba không thể đọc nhanh được vì cái lẽ là nó chỉ hợp với tạng sống chậm, hơi tí nhàn rỗi, có đôi chút nghiền ngẫm, lại phải hào hiệp tiếp nhận chữ nghĩa của một người say chữ, đôi lúc như là …nghiện chữ. Có những cái của Xuân Ba phải đọc hơn một lần mới thấm, mới ngộ theo phương châm “nhai kĩ no lâu cày sâu tốt lúa” như lối nói dân gian từ xưa tới giờ. Tôi muốn tặng bạn Văn của mình mấy đoản khúc sau đây cũng từ một cơn cớ giản dị - nên thi thoảng đọc nhau và viết về nhau dù ngắn dài tùy thích.

1.Bút ký của Xuân Ba thường hướng tới những góc khuất của đời sống, những vẻ đẹp khuất lấp của con người trong gió bụi thời gian. Rõ ràng là trong tự nhiên và xã hội có những vẻ đẹp lộ thiên, rờ rỡ, dễ chiêm bái. Nhưng như thế thì không mấy cần thiết đến nghệ sĩ ngôn từ. Người trần mắt thịt ai ai cũng có thể diện kiến, bình phẩm và định vị. Nghệ thuật là đi tìm cái Đẹp trong đời sống, nhưng cái Đẹp đích thực nhiều khi không phô phang, trái lại nó thường ẩn giấu nên cần cái nhìn thấu thị, tinh tế của người nghệ sĩ chạm đến, đánh thức và phát lộ. Thậm chí đôi khi còn là hô ứng. Tôi nghĩ đó là cái ý tưởng phôi thai cho những bài viết sinh sắc trong tập sách này: Điện Biên, những góc khuất, Người vợ miền Nam của Tổng Bí thư Lê Duẩn, Tôi chạm vào cánh cửa một gia tộc không thường, Cửa giả nhà ông Nguyễn Văn Vĩnh, Đến Cố cung nhớ Nguyễn An, Mê cung Nguyễn Đình Thi qua lối dẫn chuyện của ông Nguyễn Đình Chính, Gặp lại ông Quách Lê Thanh. Tự nhiên chẳng hiểu sao rưng rưng khi đọc Người vợ miền Nam của Tổng Bí thư Lê Duẩn dài đến 38 trang. Đọc xong, cứ có cái cảm giác thòm thèm, muốn đọc nữa, muốn được biết thêm nữa, và cuối cùng là cảm thức bi ai về phận người trong cõi nhân sinh. Nhân vật người phụ nữ Nam Bộ có cái tên đẹp Thụy Nga “32 năm làm vợ anh Ba, nhưng chỉ có 3 năm là thực sự hạnh phúc”. Vì sao? Vì sự xô đẩy của hoàn cảnh, vì sự run rủi của số phận, lại cả vì Tạo hóa “ Lạ gì bỉ sắc tư phong/Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen”. Trong mắt tôi và nhiều độc giả bà Thụy Nga hiện lên như là một Thánh Nữ, một Liệt Nữ thời hiện đại. Đó là điển hình cho sự hi sinh vô bờ bến của người phụ nữ trong thời đại cách mạng và chiến tranh, không ở đâu trên trái đất này dài dặc như ở Việt Nam 30 năm ròng. Tôi nghĩ, nhà văn chúng ta còn một món nợ lớn với lịch sử, với nhân dân vĩ đại và anh hùng. Xuân Ba có cái khát vọng vén bức màn lịch sử, giải mã nó từ góc nhìn và cảm xúc thẩm mỹ của riêng mình, bằng cách hướng tới những cá thể đã can dự vào lịch sử. Tôi nghĩ anh đã từng bước thực hiện được dự định tốt đẹp đó.

2.Bút ký của Xuân Ba nhằm phô bày sự kiện và con người qua lăng kính văn hóa. Tôi nghĩ, đó là nét chủ đạo, là phẩm tính cần vươn tới của nghệ thuật ngôn từ. Đến Điện Biên ngoài việc có ý nghĩa là đi thực tế, khám phá một vùng đất lịch sử, tác giả còn đặc biệt chú ý đến những nét văn hóa của xứ sở này. Đến đây phải biết về Xòe. Bằng nhiều chiêu thức Xuân Ba cống hiến cho độc giả những cảm thức về Xòe Tây Bắc. Tôi đã đọc Nguyễn Tuân, Tô Hoài viết về nghệ thuật này, nhưng đọc thêm Điện Biên, những góc khuất của Xuân Ba vẫn cứ thấy khoái vị vì nhiều lẽ, trong đó có lẽ cái cách tác giả “lẩy” ra từ Xòe cái tình yêu Xòe, đã đành, mà hơn thế còn ở cái tinh thần “sẵn sàng làm cái việc truyền xòe” như bà Vù Thị Vơn dẫu đã ở cữ tuổi bảy mươi lăm vẫn nung nấu. Đúng như phương châm của ta là bảo tồn và phát triển bản sắc văn hóa phải đi liền nhau. Trong phạm trù văn hóa Việt thì Văn là một bộ phận lớn, nếu không nói là tất cả trong thời quá khứ. Văn đi với chữ, chữ đi với nghĩa, vậy nên chữ “văn” hàm nghĩa rộng hơn văn chương. Nhiều người lấy làm lạ và cả cảm phục nữa khi thấy Xuân Ba thuộc hàng “hậu sinh khả úy” cũng mon men Chiêm quan thêm chữ nghĩa Đền Hùng, một bài theo tôi anh đã phải vận công, cật lực, và có cái gì đó như là phóng chiếu và thăng hoa khi viết. Bây giờ người Việt có một cái giỗ chung gọi là Giỗ Tổ, cùng nhờ đó mà lịch sử ta nối dài ra được đến 4000 năm. Dắt lưng cái vốn Hán Nôm chưa phải là đẫy nhưng rõ ràng là Xuân Ba bộc phát tài hoa khi viết về những ngụ ý câu chữ ở Đền Hùng, vùng đất thiêng của cả nước. Hơn một lần trở về Thành Nhà Hồ quê mình để rồi viết bài Gió hú Thành Hồ, theo tôi, là một bài có dư ba về một Di sản văn hóa thế giới. Thành Nhà Hồ gắn liền với nhân vật lịch sử đặc biệt độc đáo Hồ Quý Ly, theo tác giả là “Thứ ngọc lành Hồ Quý Ly vẫn còn đợi giá?”. Xuân Ba có vẻ rất quan tâm tới một phạm trù không mới nhưng cực kì nhạy cảm là “văn hóa từ chức”, nhất là trong bối cảnh đương đại. Bài Chợt nghe Tiến sỹ từ quan viết về cách hành xử của nhà báo Trần Đăng Tuấn, đương chức Phó Tổng Giám đốc thường trực Đài THVN gửi đơn từ chức lên Chính phủ và được chuẩn y. Người ta thì chạy chức, chạy quyền, cái ông này tréo ngoe xin từ chức. Có là “người ngoài hành tinh”? Không! Đó là tiết tháo kẻ sỹ, đó là nhân cách, là đạo đức. Đạo đức là văn hóa ứng xử của người chân chính. Tôi riêng thích đọc Xuân Ba trong bút ký cũng là từ khía cạnh nhân văn, văn hóa này.

3.Bút ký của Xuân Ba cũng gợi suy nghĩ về chữ và nghĩa trong văn chương hiện nay. Xuân Ba là người say chữ, nghiện chữ như đã nói ở trên. Cũng có người nhận xét là Xuân Ba học theo lối khụng khiệng của cụ Nguyễn Tuân lúc dùng chữ. Tôi nghĩ, nếu ai đó có bị ảnh hưởng một tài năng thì hà cớ gì mà ỷ eo nhau?! Chỉ sợ ảnh hưởng cái thấp kém, tuột dốc, lạc hậu mà thôi! Một bậc trưởng lão trong làng văn sinh thời có nhận xét về một cây bút hậu thế là “Văn anh này béo chữ nhưng ý gầy”. Vậy là có sự “béo” và “gầy” trong câu chữ văn chương đây. Văn Xuân Ba quả thực là “béo” chữ rồi. Nhưng để xem có “béo” ý hay không? Thử lấy bài Ngọn cỏ gió vờn (có độ dài 30 trang in khổ 15x23) ra mà khảo thì sẽ xác quyết được chất văn trong chữ nghĩa Xuân Ba. Chữ thì rõ là một “bồ " rồi (khoảng 12.000 chữ đâu có ít cho một bài bút ký). Nhưng ý, rất may là cân phân, xuyên suốt: cái tấm lòng thẳng sáng của con người như một diệu pháp linh ứng, dẫn dắt con người hành động và thường khi nhờ đó mà vượt qua được những cắc cớ, rủi ro, thậm chí hiểm nguy liên đới đến danh dự và tính mệnh. Bắt đầu là cụ Kim Lân bị cảm lạnh vì đi ra ngoài hôm trời rét đậm để đến tặng quả phụ nhà thơ Tố Hữu một cuốn lịch mới của người con trai, họa sĩ Thành Chương “Thì cái tình hay cách ứng xử của những người cao tuổi kể cũng là ghê trọng”. Rồi nữa đến gặp bà Thanh, vợ nhà thơ quá cố Tố Hữu. Những là hàn huyên như cố tri lâu ngày gặp nhau dẫu cho tuổi tác và địa vị chênh lệch. Nhưng không có hàng rào ngăn cách vì cái tình người. Rồi thì bài báo xoay quanh việc trả nhà công vụ, nhận nhà mới của gia đình nhà thơ Tố Hữu và những phiền toái sau đó với tác giả cùng một bài báo khác liên quan đến “bí mật quốc gia”. Rồi không phải là “thanh minh thanh nga” mà là mở lòng với thiên hạ về những rủi ro, hay là tai nạn nghề nghiệp của mình vì những bài báo rất “hot”, hay là “nhạy cảm”. Xuân Ba viết bút ký có sự đầu tư kĩ lưỡng cho câu chữ. Cái vốn tiếng Việt của anh có thể nói dồi dào, phong lưu. Lại hào hiệp, khoáng đạt. Anh hay làm công việc lai tạo của một người làm vườn chữ nghĩa. Đại khái: “Một cái lý lịch đen ngũm là con gián điệp” (Cửa giả nhà ông Nguyễn văn Vĩnh, tr.315). Đó là nói về nỗi oan khuất của những đứa con ông Nguyễn Phổ, gọi cụ Nguyễn Văn Vĩnh là ông nội. Cũng trong bài vừa dẫn khi viết về chuyến đi Chùa Hương nhân đó mà nhà thơ tài năng nhưng bạc mệnh Nguyễn Nhược Pháp viết được bài thơ nổi tiếng Chùa Hương: “Nhưng khi đó Nguyễn Nhược Pháp có ỏ e chi đến tấm hình” (là nói về việc bất chợt nhà thơ được người ta chụp hình). Tra Từ điển tiếng Việt không thấy đen ngũm, ỏ e. Nhưng trong văn cảnh này thấy được. Văn bút ký Xuân Ba đong đầy cảm xúc kiểu như: “Bên cửa sổ sắc thu đất nước hoa hồng dường như cứ chùng chình mãi bởi những tàn lá phong chườm hờ vẫn xanh ngằn ngặt chả chịu chín đỏ chín vàng cho” (Viết ngày giỗ đầu Blaga Đimitrôva, tr.115). Và cái này thì riêng tôi mới cảm thấy chứ chưa rạch ròi ra được: Văn Xuân Ba có được cái nhịp điệu (rythme) riêng - hối thúc mà không vội vã, nhàn tản mà không chậm trễ, động mà không thiếu tĩnh, lắm du dương mà không lạc điệu. Nói thế có vẻ là khen Xuân Ba quá trời?!

4.Phải vạch ra vài ba cái khiếm khuyết trong Ngọn cỏ gió vờn để Xuân Ba bớt say, nên chăng? Vì quá tự tin nên đôi khi Xuân Ba hở sườn khi viết, kiểu như: “Phụng được đi học chữ nghĩa không biết được mấy hột nhưng thuộc làu những cuốn sách của Tự lực văn đoàn, những Hồn bướm mơ tiên những Nửa chừng xuân. Tố Tâm. Đời mưa gió…” (Những long đong quanh một cuốn hồi ký truân chuyên, tr.213). “Bé cái nhầm”! Tố Tâm của cụ Song An Hoàng Ngọc Phách ra đời năm 1925, lúc đó Tự lực văn đoàn còn trong…hư vô. Mà cụ Song An cũng không có chân trong TLVĐ! Tôi đồ rằng lúc viết đoạn này Xuân Ba đang say sưa. Lại nữa, như người ta nói mọi sự so sánh đều khập khiễng. Nhưng so sánh thế này thì khập khiễng bình phương: “Cách mạng Pháp 1789 đã vô tình làm mất nhà bác học danh tiếng Lavoisier của nước Pháp. Nhưng công bằng mà nói rằng, nước Pháp mất một Lavosier còn có nhiều nhà bác học khác nối công trình nghiên cứu của Lavosier, còn nước Việt Nam mất đi ông chủ bút Nam Phong, một nhà báo nhà văn kiêm học giả, một nhà văn hóa lớn mà thời gian nửa thế kỷ chưa lấp đầy khoảng trống trên diễn đàn ngôn luận và văn học” (Tôi đang chạm vào cánh cửa của một gia tộc không thường, tr.305). Viết như thế là tụng ca trong thể tráng sỹ ca của thời cổ đại. Hơn thế Phạm Quỳnh còn đang là một vấn đề bỏ ngỏ của lịch sử hiện đại. Nói như tên một bộ phim hoạt hình Nga nổi tiếng: Hãy đợi đấy!

Hà Nội, tháng 7 năm 2015

B.V.T

Ảnh chế của Trương Tuần