21 lần đi thi, đến năm 82 tuổi mới đậu cử nhân. Đó là thí sinh đặc biệt nhất của lịch sử khoa cử Việt Nam, cụ tên là Đoàn Tử Quang (1818-1928), quê ở làng Phụng Đạt, xã Phụng Công, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh (nay thuộc xã Đức Hòa, Đức Thọ, Hà Tĩnh).
Người đỗ đầu khoa thi năm 1900 là Phan Bội Châu, đã có câu đối tặng “cụ thí sinh” Đoàn Tử Quang, rằng:
“Xảo thật trời kia, quyệt thật trời kia, hẵng đem nỗi cay đắng thử thách tài hoa, đã toan phụ tám mươi năm nợ nần thư kiếm “✍️. “Lạ thay người ấy, sướng thay người ấy, muốn ôm mớ văn chương trả về tạo hóa, mà lại xem muôn ngàn dặm đường cái phong vân”.
Trong bài ký về trường thi đặc biệt ấy, hai vị quan chánh chủ khảo là Khiếu Năng Tĩnh và phó chánh Mai Khắc Đôn chép lại rằng, có một quan viên xin phép trường thi gọi cụ hỏi thăm sức khỏe. Quan viên nọ xuống ghế, cầm lấy tay mà nói:
- Tốt thay! Thọ bấy mà chí sao bền thế? Mắt lão có mờ chăng?.
- Có mờ!.
- Tai lão không điếc chăng?
- Có điếc!.
- Chân, gối lão không yếu và mỏi chăng?
- Còn đi, còn lạy, còn đưa đón được!. Kết quả bốn vòng thi cụ Quang đã đạt hai vòng ưu, một vòng thứ, một vòng bình. Lẽ ra cụ được xếp thứ nhì, nhưng trong bài thi bỏ sót mất một chữ nên xếp hàng áp chót, thứ 29/30 người đậu.
Có bằng cử nhân, dù đã quá tuổi theo quy định, nhưng cụ Đoàn Tử Quang cũng được bổ nhiệm làm chức quan huấn đạo (lo việc học hành) ở huyện Hương Sơn và Can Lộc (Hà Tĩnh). Cụ mất vào ngày 7 tháng 2 năm Mậu Thìn 1928, thọ 110 tuổi.
Sinh năm Gia Long thứ 16, mất năm Bảo Đại thứ 2, cụ Đoàn Tử Quang là người duy nhất sống qua đủ 13 triều vua nhà Nguyễn.
(p/s: Cụ là cụ nội của Dịch giả Đoàn Tử Huyến & Đoàn Tử Hoan - TTVH ngôn ngữ Đông Tây )
Và ông cụ thân sinh ra anh em Đoàn Tử Huyến (Huyến Tử Đoàn )và Đoàn Tử Hoan (tức cháu nội ông Đoàn Tử Quang ) hiện cũng đã suýt soát trăm tuổi và vẫn còn thích ... trèo cây khiến con cháu luôn phải canh chừng. Ngõ nhà cụ nhìn ra cánh đồng, trỏ vào 1 cái gò, ông Đoàn Tử Huyến kể “ông Trương Tấn Sang về nhận đó là mộ Tổ nhà mình ở đấy.
Còn chi tiết cực kỳ thú vị, may Phạm Lưu Vũ nhắc mình: Cũng theo ông Đoàn Tử Huyến kể, năm cụ Đoàn Tử Quang 80 tuổi, cụ đã tính bỏ thi, bà mẹ dỗ dành mãi, bảo nếu thi đỗ thì sẽ cưới vợ cho. Cụ liền đi thi và đỗ cử nhân. Đó là khoa thi cuối cùng. Và cụ cưới người vợ cuối cùng năm... 82 tuổi.
* Cụ Đoàn Tử Quang, ảnh chụp lúc 106 tuổi