Daân ca Quan hoï Baéc Ninh laø voán vaên hoùa truyeàn thoáng quyù giaù cuûa daân toäc. Quan hoï ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø Di saûn vaên hoùa phi vaät theå theá giôùi ngaøy 30-9-2009. Vaán ñeà ñaët ra: chuùng ta seõ gìn giöõ, phaùt huy loaïi hình vaên hoùa naøy nhö theá naøo trong thôøi kinh teá thò tröôøng hoâm nay...!

Cứù ñeán ngaøy 13 thaùng gieâng ngöôøi ta laïi noâ nöùc ñeán hoäi Lim, ñeå mong ñöôïc xem, nghe, caûm nhaän ñöôïc caùi hay caùi ñeïp cuûa quan hoï. Tuy nhieân, từ nhiều năm nay, và đã năm năm khi quan học được vinh danh văn hóa phi vật thể của nhân loại, thì hoäi Lim vẫn haàu nhö khoâng ñaùp öùng ñöôïc mong moûi cuûa du khaùch boán phöông, khi nghe haùt quan hoï treân chieác thuyeàn nhoû xíu, trong caùi ao nhoû xíu. Treân ñoài Lim haøng chuïc chieác leàu taïm ñöôïc döïng leân, moãi leàu laø moät boïn hoaëc ñaïi dieän laøng quan hoï thi nhau haùt qua loa phoùng thanh, coøn ñaâu söï tinh teá, tao nhaõ thaém thieát tình ngöôøi cuûa quan hoï. Trong khu vöïc leã hoäi traøn lan caùc hình thöùc kieám tieàn maø baát cöù leã hoäi naøo hieän nay cuõng coù. Neáu vaäy, e raèng quan hoï khoâng toàn taïi ñöôïc bao laâu. E raèng ngay chính nhöõng ngöôøi ñeán vôùi hoäi Lim cuõng chaùn daàn. Vaø, neáu nhö ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeán vôùi hoäi Lim ñeå muoán ñöôïc bieát loaïi hình vaên hoùa phi vaät theå cuûa nhaân loaïi ñöôïc UNESCO coâng nhaän, seõ theá naøo ñaây?

Nhöõng leã hoäi quan hoï cuûa xöù Kinh Baéc vaøo muøa xuaân coù: hoäi Lim, hoäi OÙ, hoäi Dieàm, hoäi Nhoài. Nhöng noåi tieáng nhaát vaø ñoâng nhaát laø hoäi Lim, toå chöùc vaøo ngaøy 13 thaùng gieâng haøng naêm. Ñeán heïn laïi leân, năm naêm nay nieàm vui traåy hoäi ñöôïc nhaân leân nhieàu laàn bôûi, quan hoï ñöôïc theá giôùi coâng nhaän laø vaên hoùa phi vaät theå cuûa nhaân loaïi. Ngöôøi quan hoï, 49 laøng quan hoï, ngöôøi töø muoân phöông cuûa toå quoác laïi gaëp nhau tay baét maët möøng, nhö lôøi caâu quan hoï: “ Baây giôø gaëp maët nhau ñaây maø cöù ngôõ nhö laø chieâm bao...”.

Quan hoï coù töø bao giôø, ñeán nay chöa coù moät nghieân cöùu naøo chính xaùc; nhöng theo moät giaû thieát quan hoï khôûi phaùt töø nhöõng laøn ñieäu, lôøi ca khi nhaân daân trong vuøng ñoùn vua Lyù veà thaêm queâ, coù theå laø hôïp lyù nhaát chaêng! Vaø, nhö theá, quan hoï ñaõ toàn taïi haøng ngaøn naêm chöù khoâng nhö moät giaû thieát quan hoï môùi coù chöøng vaøi traêm naêm nay.

Moät doøng daân ca ra ñôøi vaø toàn taïi haøng ngaøn naêm, baát chaáp moïi bieán thieân cuûa trôøi ñaát, thaêng traàm, ly loaïn cuûa ñôøi soáng con ngöôøi; doøng daân ca aáy ñöông nhieân phaûi coù nhöõng ñaëc ñieåm khu bieät, ñoäc ñaùo maø vaãn mang ñöôïc aâm höôûng, hôi thôû cuûa cuoäc soáng vaø tình ngöôøi vuøng ñoàng baèng Baéc boä; phaûn aùnh ñöôïc nhöõng neùt tinh teá trong taâm hoàn, taâm linh, trong phong tuïc vaø öùng xöû... Quan hoï vì theá ñaõ ñöôïc Hoäi ñoàng chuyeân moân cuûa UNESCO ñaùnh giaù cao veà “giaù trò vaên hoùa ñaëc bieät, veà taäp quaùn xaõ hoäi, ngheä thuaät trình dieãn, kyõ thuaät haùt, phong caùch öùng xöû vaên hoùa, baøi baûn, ngoân töø vaø trang phuïc”.

Leã hoäi quan hoï chia laøm hai phaàn. Quan hoï phaàn leã laø ñeå thôø Thaàn, Phaät; Quan hoï phaàn hoäi laø ñeå caùc boïn quan hoï nam, nöõ cuûa caùc laøng ñeán tham döï hoäi haùt ñoái ñaùp giao duyeân. Sau khi caùc boïn quan hoï tham gia haùt ôû ñình(haùt ôû hoäi), keùo nhau veà nhaø nhöõng oâng baø truøm vaø ôû ñaây dieãn ra haùt canh quan hoï. Vaøo canh haùt bao giôø ngöôøi ta cuõng haùt ñoâi vaø haùt ñoái theo leà loái. Haùt theo leà loái coù nghóa laø caùc ñoâi quan hoï baét ñaàu haùt baèng heä thoáng gioïng coå nhö: Höø la, La raèng, La hôøi, Tình tang, Caây gaïo, Caùi aû, Leân nuùi, Xuoáng soâng... Haùt chöøng 10 baøi gioïng leà loái thì chuyeån sang gioïng soång vaø tieáp ñeán laø gioïng vaët vaø cuoái cuøng laø gioïng giaõ baïn. Hieän nay caùc nhaø nghieân cöùu quan hoï ñaõ söu taàm ñöôïc gaàn 400 laøn ñieäu vaø gaàn 1000 lôøi ca quan hoï.

Quan hoï laø loaïi hình ngheä thuaät daân gian ra ñôøi töø trong ñôøi soáng, sinh hoaït cuûa nhaân daân vuøng Kinh Baéc; quan hoï cuõng toàn taïi vaø phaùt trieån chính trong loøng ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân vuøng Kinh Baéc. Laâu nay, nhieàu ngöôøi thöôøng hieåu vaø caûm nhaän quan hoï qua trình dieãn treân saân khaáu, hoaëc haùt treân soùng phaùt thanh, truyeàn hình; ñaây chæ laø moät hình thöùc môùi coù cuûa quan hoï. Quan hoï toàn taïi haøng nghìn naêm bôûi quan hoï ñaõ taïo neân moät khoâng gian quan hoï, moät vaên hoùa quan hoï maø chæ nôi ñaây môùi coù. Ngöôøi quan hoï raát coi troïng söï lòch thieäp, thanh nhaõ trong moïi vieäc, cöû chæ giao tieáp... Ñeå khen baïn, ngöôøi quan hoï raát tinh teá “ Thöa anh Hai, anh Ba... thaät laø thôm caây, thôm reã, ngöôøi gioàng (troàng) cuõng thôm ñaáy aï”. Hay “ Ñoâi tay naâng cheùn röôïu ñaøo/ Ñoå ñi thì tieác uoáng vaøo thì say”, “ Tay naâng ñóa muoái, ñóa göøng/ Göøng cay muoái maën xin ñöøng queân nhau”... Trong sinh hoaït vaên hoùa quan hoï thöïc söï toàn taïi moät tình ngöôøi thaém thieát thuûy chung. Ngheä nhaân quan hoï; lieàn chò, lieàn anh quan hoï laø ai! Hoï laø nhöõng ngöôøi noâng daân haøng ngaøy lao ñoäng vaát vaû treân ñoàng ruoäng; toái heø treân maûnh saân nhaø mình, treân saân ñình, nôi caây ña, gieáng nöôùc... hoï caát gioïng, hoï hoïc nhau truyeàn khaåu töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Vaên hoùa quan hoï laøm cho con ngöôøi Kinh baéc trôû neân lòch laõm, tao nhaõ. Vaên hoùa quan hoï nhö maïch nguoàn khoâng bao giôø vôi caïn trong ñôøi soáng ngöôøi xöù Kinh Baéc.

Sau khi Quan hoï ñöôïc thöøa nhaän vaø toân vinh treân theá giôùi, Vieät Nam ñaõ hoaïch ñònh moät chieán löôïc veà quan hoï: Trong giai ñoaïn 2009-2015, Boä Vaên hoùa-Theå thao-Du lòch cuøng Vieän AÂm nhaïc, Sôû VH-TT-DL Baéc Ninh, Baéc Giang seõ thöïc hieän nhieàu bieän phaùp baûo veä di saûn quan hoï: Giuùp coäng ñoàng nhaän dieän vaø kieåm keâ Daân ca Quan hoï ñònh kyø töøng naêm, hoaøn thieän danh saùch ngheä nhaân, xaây döïng chính saùch ñaõi ngoä ñoái vôùi ngheä nhaân, hoaøn thieän tö lieäu, keát quaû nghieân cöùu, phaân loaïi vaø heä thoáng tö lieäu, toå chöùc caùc lieân hoan quan hoï Baéc Ninh hai naêm moät laàn, xaây döïng ñoài Lim thaønh trung taâm vaên hoùa quan hoï, coù khu trình dieãn, xaây döïng hoäi Lim (huyeän Tieân Du), leã hoäi chuøa Boå Ñaø(Vieät Yeân, Baéc Giang) thaønh hoäi ñoái ñaùp, haùt thi giaûi quan hoï, Khoâi phuïc hình thöùc haùt thôø ôû hoäi laøng Vieâm Xaù(TP Baéc Ninh) ñeå baûo toàn caùc gioïng leà loái cuûa quan hoï Baéc Ninh, thaønh laäp Hieäp hoäi ngheä nhaân quan hoï... Vôùi söï coâng nhaän cuûa UNESCO, vôùi nhöõng hoaïch ñònh cuûa nhaø nöôùc laø ñieàu ñaùng möøng ñoái vôùi quan hoï vaø ngöôøi quan hoï. Tuy nhieân, ñeå quan hoï thöïc söï toàn taïi, vöôn xa vôùi söï ñoäc ñaùo coù moät khoâng hai thì vai troø cuûa nhaø nöôùc laø voâ cuøng quan troïng; nhöng quan troïng hôn laø taïo moâi tröôøng ñeå noù ñöôïc “soáng” nhö nguyeân baûn cuûa noù vaø phaùt trieån cuøng vôùi caây ña, gieáng nöôùc, saân ñình, neàn taûng ñaõ laøm neân nhöõng giai ñieäu möôït maø, ñaèm thaém... Taïo neân moät khoâng gian quan hoï, moät ñôøi soáng vaên hoùa quan hoï nhö quan hoï ñaõ töøng coù; trong ñoù vai troø cuûa ngöôøi daân laø coát loõi, laø trung taâm; traùnh taïo ra nhöõng “saân khaáu” chæ ñeå “dieãn” thì quan hoï môùi thöïc söï ñeán vôùi moïi ngöôøi, moïi nôi. Lòch söû haøng nghìn naêm ñaõ chöùng minh, quan hoï toàn taïi trong loøng ngöôøi daân baát chaáp moïi söï thay ñoåi, moïi bieán coá cuûa ñôøi soáng... Giaùo sö-tieán só Ngoâ Ñöùc Thònh, UÛy vieân Hoäi ñoàng Di saûn quoác gia, Phoù Chuû tòch Hoäi vaên hoùa daân gian chaâu AÙ ñaõ khaúng ñònh: “... Khoâng coù ai baûo toàn vaên hoùa baèng chính ngöôøi ñaõ saùng taïo ra noù. Haõy traû laïi vai troø chuû theå vaên hoùa cho ngöôøi daân...”.

Hiện nay, đến với Hội Lim có cảm giác của sự người đi xem người, vừa nhích từng bước lên đồi Lim vừa “ được” nghe những mớ âm thanh hỗn loạn của loa phóng thanh chát chúa, chói tai từ các lều quan họ gọi là hát quan họ đập vào. Bên cạnh đó là sự hỗn độn của các hàng quán bán ngay trong khu vực đồi Lim. Điển hình ập vào thính giác mọi người là mùi cá khô và mực nướng, xúc xích… Còn đâu cái tao nhã của quan họ. Có lẽ những người quản lý ở địa phương không hình dung được thế nào để xây dựng một không gian văn hóa thực sự quan họ khác với các lễ hội khác!

Nhiều năm nay, một bộ phận nhỏ những người sành nghe quan họ, đến với làng Lim từ đêm 11, 12 để được nghe canh hát quan họ thực thụ, do một số liền anh tổ chức canh hát tại nhà và thực sự được sống trong một không gian văn hóa thấm đẫm quan họ.