Những năm gần đây, mỗi khi Việt Nam có một nhân vật được UNESCO ghi vào chương trình kỷ niệm, trên mạng xã hội lại xuất hiện cụm từ “Danh nhân văn hoá thế giới”. Nhiều người tin rằng đây là một danh hiệu quốc tế trang trọng, được Liên Hợp Quốc hay UNESCO chính thức phong tặng cho một số cá nhân kiệt xuất. Nhưng trên thực tế, không hề tồn tại danh hiệu như vậy.

UNESCO, tổ chức văn hóa, giáo dục và khoa học của Liên Hợp Quốc, chưa bao giờ ban hành danh hiệu “World Cultural Celebrity”, “World Cultural Figure” hay “Danh nhân văn hoá thế giới”.

Trong toàn bộ hệ thống văn bản, UNESCO chỉ có một cơ chế duy nhất liên quan đến các nhân vật lịch sử: Chương trình Kỷ niệm các Danh nhân và Sự kiện lịch sử (Anniversaries Programme). Đây là hoạt động diễn ra 2 năm một lần, theo đề nghị tự nguyện của các quốc gia thành viên.

Cơ chế này hoạt động đơn giản: quốc gia nào muốn tôn vinh một nhân vật có tầm ảnh hưởng quốc tế, nhà tư tưởng, nhà văn, nhà giáo, nhà khoa học… , có thể gửi hồ sơ giới thiệu. Hội đồng UNESCO xem xét và quyết định có đưa sự kiện kỷ niệm (ví dụ 200 năm sinh, 100 năm mất) của nhân vật đó vào danh mục kỷ niệm chung hay không. Điều này có ý nghĩa thúc đẩy giao lưu văn hóa, xuất bản sách, tổ chức hội thảo, triển lãm… trong năm kỷ niệm.

Tuy nhiên, đây không phải là sự “phong tặng”, càng không tạo ra một danh hiệu mang tính vĩnh viễn cho cá nhân. UNESCO cũng không có xếp hạng, không có huy chương hay chứng nhận. Việc đưa một nhân vật vào danh mục kỷ niệm chỉ thể hiện rằng ảnh hưởng của họ lan tỏa vượt biên giới quốc gia, đủ để cộng đồng quốc tế cùng ghi nhớ.

Sự nhầm lẫn này không chỉ tồn tại ở Việt Nam. Ở Trung Quốc, Hàn Quốc hay Iran, báo chí cũng từng dịch thoáng khái niệm “vinh danh kỷ niệm” thành “world cultural celebrity”, khiến công chúng nghĩ rằng UNESCO đang phong chức danh toàn cầu. Thực tế, tổ chức này không có thẩm quyền phong tặng danh hiệu cá nhân, mà chỉ hỗ trợ các quốc gia tôn vinh di sản chung của nhân loại.

Vì vậy, khi nói về những nhân vật Việt Nam được UNESCO ghi danh, cách diễn đạt chính xác hơn phải là:

“UNESCO tham gia kỷ niệm nhân vật X nhân dịp năm sinh/mất”,

hoặc

“UNESCO ghi danh kỷ niệm nhân vật X trong chương trình toàn cầu”.

Điều này không hề làm giảm giá trị nhân vật. Trái lại, hiểu đúng giúp chúng ta trân trọng hơn quá trình khoa học, khách quan và uy tín của UNESCO; đồng thời tránh tô vẽ quá mức, vô tình làm sai lệch thông tin.