Tất cả những vụ việc đó cho thấy con đường đến với công lý nhiều quanh co, khúc khuỷu, mà nếu không có niềm tin thì người ta rất dễ bỏ cuộc.

Pháp luật không có công lý- Pháp luật bạo tàn

Công lý không có pháp luật- Công lý yếu đuối

(Pascal - luật gia La mã)

Năm công an Tuy Hòa dùng nhục hình đánh chết người vô tội, nhưng chỉ chịu mức án khiến dư luận bàng hoàng và thất vọng. Trước đó, vụ án oan động trời Nguyễn Thanh Chấn đã được giải quyết về phương diện hình sự. Nhưng ông Chấn vẫn chưa thể dừng chân trên con đường tiếp cận công lý để đòi bồi thường cho 10 năm tù oan.

Còn gia đình chị Huyền trong vụ Cát Tường đang phấp phỏng chờ ngày công lý lên tiếng với vụ án hiếm có trong lịch sử tố tụng: có người chết nhưng không tìm thấy xác... Các bị hại trong vụ siêu lừa Huyền Như vẫn đang chờ mong công lý trong phán quyết về bồi thường.

V.v,...

Tất cả những vụ việc đó cho thấy con đường đến với công lý nhiều quanh co, khúc khuỷu, mà nếu không có niềm tin thì người ta rất dễ bỏ cuộc.

Vụ án thẩm mỹ Cát Tường đến nay vẫn chưa tìm được xác nạn nhân

Công lý có đồng nghĩa với pháp luật?

Công lý, khái niệm tưởng như câu cửa miệng, hóa ra không đơn giản. Người phương Tây quan niệm công lý là một khái niệm triết lý, pháp luật, đạo đức đặt ra trên cơ sở tôn trọng pháp luật và sự công bằng. Công lý là thái độ, cách ứng xử tôn trọng chân lý và tự do của người khác, thái độ này có nguồn gốc bẩm sinh và phổ biến trong ý thức mỗi con người.

John Rawls, nhà triết học người Mỹ, viết trong cuốn Luận thuyết về công lý rằng: Công lý là đức hạnh thứ nhất cho các định chế xã hội, cũng như chân lý là của các hệ thống tư tưởng. Một lý thuyết dù có lộng lẫy đến đâu nhưng nếu nó sai thì phải bị bác bỏ, cũng như luật pháp và định chế có hoàn chỉnh đến đâu cũng cần phải dẹp bỏ nếu nó là bất công.

Theo quan niệm của người châu Phi, công lý là sự ứng xử phù hợp với truyền thống của tiền nhân. Ở Ấn Độ, người Hindu coi công lý là sự tôn trọng và chấp nhận trật tự, đẳng cấp trong xã hội. Còn giáo lý đạo Ki-tô thì cho rằng công lý là sự công bằng, liêm khiết, sự phán quyết công minh phù hợp với pháp luật, và trên hết là phù hợp với lề luật thiên chúa và luật tự nhiên.

Nhưng công lý có khi không đồng nghĩa với pháp luật. Xét xử đúng pháp luật không có nghĩa ở đâu, khi nào cũng đã là công lý. Pháp luật chỉ là phương tiện chứa đựng công lý và quan tòa là người chuyển tải công lý đó đến với xã hội.

Việc nhận thức ở đâu, bao giờ pháp luật cũng là công lý sẽ dẫn đến hai hệ lụy:

- Trói tay chính tòa án, khiến họ không có quyền sáng tạo luật khi pháp luật còn thiếu sót hoặc yên tâm xử đúng pháp luật là đã đảm bảo công lý.

Chính vì thế, ngồi tại hội đồng xét xử ở VN có Hội thẩm nhân dân, ở Mỹ có bồi thẩm đoàn. Họ chính là hiện thân của cuộc sống sinh động bên ngoài, là sự bổ khuyết tuyệt vời cho pháp luật mà dù cố gắng đến đâu cũng không theo kịp cuộc sống.

Hiến pháp 2013 tại điều 102 có sửa đổi quan trọng, khi khẳng định tòa án có nhiệm vụ không chỉ bảo vệ pháp luật mà còn bảo vệ  công lý. Thẩm phán không chỉ là "bộ luật" lạnh lùng, khô khan và cứng nhắc, mà còn phải là con người đúng nghĩa và toàn diện nhất. Biết đau với những nỗi đau của đồng loại.

Trong trường hợp vụ án dùng nhục hình ở Tuy Hòa, có thể các quan tòa khẳng định mình đã xử đúng luật. Thế  nhưng bản án 3 năm án treo cho những bị cáo đánh chết người khiến những ai có lương tâm không thể im lặng, thì liệu đã phải là công lý?

Vợ và hai con nhỏ của nạn nhân Ngô Thanh Kiều. Ảnh: Duy Thanh/TTO

Tiếp cận công lý là quyền  con người

Vấn đề thực thi công lý của tòa án gắn liền với việc đảm bảo quyền tiếp cận công lý của người dân. Bởi một lẽ rất tự nhiên: khi có tranh chấp, không tự hòa giải được, người ta phải tìm đến tòa án để phân giải đúng sai; khi có vi phạm pháp luật, tòa án là nơi cuối cùng để xử lý trách nhiệm trên cơ sở công lý.

Để tiếp cận được với công lý, người dân cần phải được biết và có khả năng để biết công lý nằm ở đâu? Đến với công lý bằng con đường nào và phương tiện gì?...

Khác với nhà nước chuyên chế, công lý nằm trong tay kẻ cai trị chuyên quyền và độc đoán, trong nhà nước pháp quyền, tiếp cận công lý là quyền của người dân và nghĩa vụ của nhà nước. Công lý chỉ tồn tại và thực thi trong nhà nước pháp quyền khi người ta được tự do, bởi cơ sở của công lý phải được đặt trên nền tảng quyền cơ bản của con người.

Chúng ta đang tiến hành cải cách tư pháp trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân, vì dân mà trọng tâm là cải cách hệ thống tòa án. Mục đích của cải cách tư pháp không nằm ngoài việc đảm bảo cho tòa án thực thi công lý. Để đạt được mục đích này, việc bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho người dân là hết sức quan trọng

Quyền tiếp cận công lý (L'access à la justice) đã được long trọng ghi nhận trong Công ước quốc tế về quyền con người. Có thể nói các quyền trong tư pháp hình sự chỉ gói gọn trong quyền tiếp cận công lý.

Quyền tiếp cận công lý được thể hiện ở các nội dung: Quyền trợ giúp pháp lý, quyền giáo dục đào tạo pháp luật, quyền được biết thông tin pháp luật và một hệ thống tư pháp công bằng và hiệu quả đảm bảo quyền xét xử công bằng:

Pháp luật là nơi công lý hiện diện và tòa án là nơi thực thi công lý. Tuy nhiên, tiếp cận với hệ thống pháp luật, với tòa án không phải ai cũng có năng lực cá nhân, tài chính và điều kiện sống giống nhau. Những người nghèo, người sống ở vùng khó khăn, người khuyết tật... không thể tiếp cận công lý nếu nhà nước không có biện pháp trợ giúp pháp lý cho họ. Chính vì vậy, quyền tiếp cận công lý bao gồm quyền được trợ giúp pháp lý của những người yếu thế trong xã hội.

Muốn tiếp cận công lý một cách dễ dàng, người dân phải có trình độ hiểu biết nhất định về pháp luật. Vì vậy, quyền được giáo dục, đào tạo pháp luật là một yếu tố của quyền tiếp cận công lý.

Đảm bảo quyền tiếp cận thông tin pháp luật là một nội dung của quyền tiếp cận công lý, nó đòi hỏi sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng, thông qua luật, quyền tiếp cận các văn bản pháp luật và đòi hỏi pháp luật phải công khai, minh bạch, dễ truy cập.

Công lý chỉ nằm trên giấy và trợ giúp pháp luật, giáo dục, đào tạo pháp luật, v.v... sẽ không có ý nghĩa nếu không có hệ thống tư pháp độc lập, hiệu quả. Tòa án với tư cách cơ quan thực hiện quyền tư pháp cũng là nơi công lý được thực thi. Điều đó giải thích tại sao khi nói đến công lý, người ta nghĩ ngay đến tòa án.

Đường nhọc nhằn

Nhìn vào hệ thống pháp luật, trong đó có pháp luật hình sự, người ta thấy Việt Nam đã, đang và cam kết tiếp thu những giá trị tiến bộ và văn minh nhân loại được ghi nhận trong các công ước quốc tế về quyền con người. Các hành vi xâm phạm quyền con người đã được điều chỉnh ở mức độ cao nhất bằng luật hình sự.

Người bị tình nghi có quyền bất khả xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, được đảm bảo quyền bào chữa và ở mức độ nào đó, cả quyền im lặng không phải đưa ra chứng cứ chống lại chính mình... Những điều này đã được quy định hoặc cụ thể, hoặc thấp thoáng trong luật Việt Nam.

Thế nhưng, nửa đêm nhân viên công quyền ở Tuy Hòa vẫn xông vào nhà bắt người, giam giữ trái pháp luật và dùng nhục hình tra tấn. Tội giết người quy định cụ thể thế nhưng ông Chấn vẫn kêu oan và bị oan thật...

Hóa ra công lý đang nằm trong pháp luật của chúng ta nhưng để tiếp cận với công lý lại thật nhọc nhằn và gỡ bỏ những trở ngại, những rào cản để con đường tiếp cận công lý thông thoáng hơn, để công lý như mưa rào tưới mát những người đang kháo khát nó.

Đinh Thế Hưng(Viện Nhà nước và Pháp luật, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam)

Xem bài cùng tác giả:

Khi quyền bào chữa chỉ là "hư quyền"

Nói nguyên tắc “suy đoán vô tội” xa lạ với tố tụng hình sự Việt Nam là không hẳn đúng cho dù có lúc, có nơi nó hoàn toàn vắng bóng thậm chí bị ghẻ lạnh, bị nhiều người hiểu ngược lại: Một người chỉ được coi là vô tội khi có bản án tuyên họ vô tội.

Án oan: Bồi thường không bù đắp hết tổn thất

Việc định kiến người bị tình nghi là người có tội là hết sức nguy hiểm. Kéo theo đó là việc áp dụng các biện pháp cưỡng chế tràn lan, thiếu căn cứ.

Bầu trực tiếp chủ tịch xã, quan và dân đều lợi

Dân bầu trực tiếp chủ tịch xã sẽ tăng thêm quyền lực cho ông ta. Bởi lẽ nó làm tăng tính chính danh cho chủ tịch và hệ quả logic là tăng thêm quyền lực và hiệu quả quản lý, điều hành.