Trước khi tìm được chìa khóa giải mã, mời bạn đọc cùng thưởng thức mấy dòng đầu ở bài thơ đã từng gây xôn xao dư luận một thời của Hoàn Nguyễn Maria :

“kêu gì thế thạch sùng

ai bắt

nhịn ngày

cày đêm lụng bụng

chặc...chặc lưỡi

bắt muỗi

đuổi nhau thạch sùng săn lùng

vờ vịt”

Mới nhìn lướt ta có cảm giác đây chỉ là một kiểu đồng dao, người viết sử dụng ngôn ngữ trẻ con bất chợt nhìn thấy chú thạch sùng trên tường vôi, ban ngày nấp kín nơi xó tối, ban đêm mới mò ra kiếm ăn, thỉnh thoảng lại chặc lưỡi “sạch…sạch”. Đương nhiên, về mặt sinh học, có thể hiểu là tập tính di truyền giống loài, nhưng phía sau nó ẩn dụ bài học răn đời qua câu chuyện cổ tích anh nhà giàu mới nổi, hiếu thắng, mạo hiểm lao vào trò cá cược đến nỗi mất sạch gia sản.

Thế nhưng, Hoàn Nguyễn không có ý định thi vị hóa câu chuyện thân bại danh liệt của chàng trọc phú Tàu từ thuở xa xưa nếu ta biết cách đọc bài thơ và đặt con thạch sùng trong mối tương quan với “người kể chuyện – chủ thể trữ tình”. Một khi đã có phương pháp luận chính xác, soi chiếu văn bản từ những góc nhìn khác nhau, rất có thể chúng ta sẽ nhận ra những thông điệp nghệ thuật thấp thoáng phía sau mỗi con chữ.

Xét về mặt thể loại, đây là bài thơ lạ, thậm chí rất lạ bởi một người sở trường về lục bát như Hoàn Nguyễn, bỗng chốc nhảy sang địa hạt thơ tự do tạo nên một cấu trúc đồng dao biến thể với cách gieo vần lưng kết hợp vần chân khá là chuyên nghiệp. Nhưng không chỉ có thế. Khi tiếp cận văn bản, người đọc còn nhận ra một điều cần phải làm sáng tỏ, đó là văn bản ngôn từ và văn bản ngữ nghĩa của “Hai cái bóng trên tường vôi trắng” dường như không trùng khớp với nhau nhưng lại cùng nhau tạo nên một văn bản nghệ thuật khác lạ khiến cho bất cứ ai, sau khi đọc cũng phải sững sờ bởi lượng thông tin nghệ thuật dồn nén hết sức cô đọng nhưng lại có khả năng mở ra trường liên tưởng thẩm mỹ phong phú, đa dạng.

Trước hết nói về văn bản ngôn từ. Có đến phân nửa số lượng từ vựng được Hoàn Nguyễn sử dụng, nhìn trên bề nổi đều rất khó gọi là ngôn ngữ thơ. Đó là những danh từ, động từ, trạng từ trung tính mang chức năng công cụ của thể loại tự sự. Điều này rất dễ kiểm chứng, chẳng hạn “kêu gì thế thạch sùng”, “chặc…chặc lưỡi”, “trêu chị đúng không?”, “nay mất ngày mai được”…Hơn thế nữa, tác giả hầu như không sử dụng tính từ vốn là loại từ làm mềm hóa câu thơ, làm câu thơ uyển chuyển trong cấu trúc vần điệu, nhạc điệu. Thậm chí, ngay cách bẻ dòng cắt nhịp 2/4 hoặc 2/6 ở phần đầu mỗi khổ để rồi có những câu kéo dài từ 11 đến 15 chữ cũng là chuyện cần phải bàn. Rõ ràng, đã dùng khá nhiều động từ, trạng từ, lại bẻ nhịp ngắn dài đuổi nhau không cố định, hình như tác giả cố tình làm khó người đọc chăng?

Thế nhưng nếu dùng văn bản ngữ nghĩa đối chiếu văn bản ngôn từ, chúng ta hoàn toàn bất ngờ khi tác giả mở ra không gian nghệ thuật mới bằng cách tận dụng hiệu quả của hàng loạt cặp từ láy tượng hình và tượng thanh “lụng bụng”, “vờ vịt”, “nhếch nhác”, “thao thức”, “trống thông”, “sạch… sạch”, “lách cách”,“leo lét”. Những cặp từ có giá trị biểu cảm này lại kết hợp một cách hài hòa với những thành ngữ, tục ngữ, quán ngữ, hát nói biến thể như “nhịn ngày cày đêm”, “săn lùng vờ vịt”, “mõ trâu lách cách”, “gối chăn nước mắt”, “nay mất mai được”…chính là ngôn ngữ nghệ thuật của thi phẩm.

Xét đến cùng, ngoài “tứ” ra, ngôn ngữ nghệ thuật mới làm nên diện mạo bài thơ. Thơ không “tứ” chỉ là những câu vần vè sáo rỗng. Nhưng chỉ dựa vào tứ mà không có ngôn ngữ nghệ thuật cũng vứt chẳng khác gì người phụ nữ mang tâm hồn cao đẹp nhưng lại sở hữu một dung nhan…Thị Nở!

“Hai cái bóng trên tường vôi trắng” là bài thơ văn xuôi mà lượng ngôn từ dồn nén đến mức đậm đặc “kể chuyện” về người phụ nữ bần cùng, đơn côi trong ngôi nhà hoang vắng. Đối tượng trút bầu tâm sự của nàng chỉ là con thạch sùng bám trên tường vôi trắng dưới ánh đèn dầu leo lét, thỉnh thoảng lại chắc lưỡi kêu “sạch…sạch”. Hai cái bóng - bóng người đàn bà và bóng thạch sùng – trong một không gian tĩnh lặng, u buồn mang dáng vẻ liêu trai làm nên bối cảnh bài thơ. Chính vì vậy, ta có thể xem nỗi cô đơn, niềm khao khát cuộc sống bình yên, ẩn ức tâm lý và sự bất an là tư tưởng nghệ thuật.

Hầu như cả bài thơ là một màn độc thoại thông qua sự đối thoại tưởng tượng giữa người đàn bà với con thạch sùng trên bức tường vôi trắng. Như vậy hành vi đối thoại trở thành độc thoại ở đây chính là một kiểu đối thoại tư tưởng như hình thức phân thân tìm về bản ngã một khi người ta ở vào trạng thái đổ vỡ niềm tin, tâm hồn tổn thương nghiêm trọng, từ đó nảy sinh cảm xúc mãnh liệt bằng những vần thơ ứa lệ khiến người ngoài cuộc cũng xót xa, thương cảm. Thơ tự do, cấu trúc bậc thang vần điệu lỏng lẻo ngỡ như một đoạn tự sự mà tạo ra được trường liên tưởng như thế là bởi cái tình ấy đã găm sâu vào tâm thức người đọc. Nó vừa là cảm xúc chân thực đến tận cùng, vừa là niềm bi phẫn của một cá thể nhưng dường như còn là tiếng lòng đại diện cho phần u uất dễ bị tổn thương nhất trong cộng đồng người thấp cổ bé họng ở một môi trường sống từ lâu tồn tại vô số nghịch lý.

Hai cái bóng trên tường vôi vừa tương phản vừa là sự hòa hợp trong một không gian tĩnh lặng nhưng lại bất an bởi dòng suy tư của chủ thể về thân phận con người. Có thể nói, từ văn bản ngôn từ đến văn bản ngữ nghĩa, bài thơ đã có sự chuyển dịch đáng kể về chất lượng thông qua hàng loạt biện pháp tu từ hình thành không gian nghệ thuật mang phong cách Hoàn Nguyễn. Chẳng những thế, việc vận dụng tính vượt trội của từ láy trong quá trình diễn ngôn giúp cho thơ chị giàu nội lực, không ít câu chữ giống như luồng xung điện làm gia tăng hiệu ứng thẩm mỹ. Chẳng hạn “nhịn ngày/ cày đêm lụng bụng/ chặc chặc… lưỡi”, hay “nhà chị nhếch nhác/ cười giễu chị phải không? trêu chị đúng không? nhà cửa trống thông chỉ còn sạch... sạch...”. Chỉ với 31 chữ, mà 11 lần bẻ dòng, lại chèn vào 5 cặp từ láy, trong đó có những từ đa nghĩa như một ẩn số, khiến cho bài thơ còn một tầng chìm mà nếu không tinh ý rất khó nhận diện. Ví dụ “sạch sạch”. Đây là từ tượng thanh mô phỏng tiếng chắc lưỡi con thạch sùng nhưng khi đặt trong văn cảnh, nó còn hình dung gia cảnh nghèo đến mức không đủ cả những vật dụng tối thiểu. Nhưng chưa hết, cặp từ này vẫn còn lớp nghĩa thứ ba, cho dù rơi vào hoàn cảnh bần cùng, người đàn bà ấy vẫn gìn giữ sự trong sạch như giá băng, một phẩm chất cao quý mà nếu mất nó, con người sẽ tha hóa nhân cách.

Nhưng có lẽ đấy chỉ là màn dạo đầu. Phần tiếp theo ý tưởng tác giả hoàn toàn trực tiếp hiển ngôn khi mà cuộc “trò chuyện” giữa nhân vật trữ tình với thạch sùng được đẩy lên cấp độ cao hơn về ngôi nhà vắng bóng đàn ông. Sự cô đơn tuyệt đối khiến người phụ nữ rơi vào tâm trạng u uất. Khát vọng thường trực về một tổ ấm gia đình, trong đó bao hàm cả ẩn ức giao hoan chăn gối bằng lớp từ vựng đã được làm mềm hóa buộc người đọc phải suy ngẫm:

“Sùng thấy đấy đời chị nghèo không một mống đàn ông

cả cái bóng người tình trên vách

tàn canh

sương rớt ngoài hiên

tiếng mõ trâu lách cách

gà gáy rồi còn thao thức

chị giàu lắm gối chăn nước mắt

chị mơ tìm Ngưu Lang - chắc mày đi tìm vàng

vỡ cả rồi đôi mộng”

Về mặt cấu trúc, đoạn thơ hội tụ quá nhiều hình ảnh vừa gợi tả vừa gợi cảm được hình thành trên cơ sở những thành ngữ, tục ngữ, ca dao biến thể: “không một mống đàn ông”, “bóng người tình trên vách”, “tàn canh”, “sương rớt ngoài hiên”, “gối chăn nước mắt”, “mơ tìm Ngưu lang”. Đây là những đơn vị ngôn ngữ tương đối cố định có chức năng tu sức cho thơ, không phải ai cũng nhìn ra được tính ưu việt của nó. Nói cách khác, chúng chính là những thành tố quan trọng cùng với vần, nhịp điệu và nhạc điệu tổng hợp thành bài thơ.

Như phần đầu chúng tôi đã nói, phía sau văn bản ngôn từ là văn bản ngữ nghĩa. Văn bản ngôn từ của Hoàn Nguyễn được tỉnh lược đến mức tối đa. Thơ của chị hầu như không có câu chữ thừa. Mỗi chữ hoặc tổ hợp từ đều có công năng khác nhau cấu thành bức tranh nghệ thuật ngôn từ. Vì thế, đọc những cụm từ ngữ “nhịn ngày cày đêm”, “săn lùng vờ vịt”, “không một mống đàn ông”, “bóng người tình trên vách” hay “giàu lắm gối chăn nước mắt”… bất chợt ta mở rộng trường liên tưởng đến những thân phận đàn bà “bảy nổi ba chìm” trong những áng thơ để đời của Hồ Xuân Hương hay nữ sĩ Ngân Giang.

Ngoài giá trị tạo hình như một bức tranh tĩnh vật hiện diện trong bầu không gian vắng lặng qua sự tương tác giữa người phụ nữ với con thạch sùng, bài thơ còn có giá trị phản ảnh một hiện thực trần trụi khiến ta không thể không truy tìm nguyên nhân của những bi kịch xã hội. Hóa ra, sau hơn 80 năm, khi Chị Dậu và Anh Chí hiện diện trên văn đàn Việt, những thân phận lạc loài ấy lại “tái xuất giang hồ” dưới một phiên bản khác nhưng không kém phần thê thảm: “tìm bạc tiếc vàng nhà chị có gì đâu”, “nhà chị nhếch nhác” rồi “nhà cửa trống thông chỉ còn sạch…sạch”. Tất cả những từ ngữ ấy đều hàm ý cái tận cùng của sự nghèo mà một trong những từ láy vừa được tác giả sáng tạo là “trống thông” thay vì “trống không”.

Nhưng cái nghèo trong thơ Hoàn Nguyễn còn được nhân lên nhiều lần khi mà tác giả “tâm sự” với con thạch sùng “chị giầu lắm gối chăn nước mắt”, một hành vi phản ứng của phụ nữ trong hoàn cảnh bất khả kháng. Bởi lẽ, ngay “cả cái bóng người tình trên vách” chỉ là sự tưởng tượng tự huyễn hoặc mình mà cũng bặt vô âm tín thì nơi đây khác gì là điểm tận cùng của kiếp người.

“Hai cái bóng trên tường vôi trắng” về hình thức là tự sự được chuyển tải bằng thể loại tự do nhưng thật ra bản chất của nó lại là thơ trữ tình dưới dạng đối thoại giả tưởng. Và sau thời gian đối thoại với một sinh vật vô tri, tác giả khép lại bài thơ bằng hai bóng đen cùng in trên bức tường vôi trắng qua ánh sáng leo lét của ngọn đèn dầu sau khi buông lời cảm thán:

“ngủ đi

thạch sùng ơi

nay mất ngày mai được”

Quy luật muôn đời là vậy. Quy luật bất biến ấy chi phối thân phận con người được Hoàn Nguyễn phác thảo qua bức tĩnh vật “hai cái bóng trên tường vôi trắng” như một cách ẩn dụ trò chơi tạo hóa “Cái quay búng sẵn lên trời/ Mờ mờ nhân ảnh như người đi đêm” (“Cung oán ngâm khúc”, Nguyễn Gia Thiều). Bài thơ chính là tâm trạng của nhân vật - người đàn bà lẻ bóng trong cảnh bần hàn - nhưng vẫn giữ được phẩm cách cao đẹp của mình giữa cảnh đời lắm nỗi éo le./.

Bến Tắm, Chí Linh, 21.10.2021

Đ.V.S.